Komunikacja miejska - CLA CHEŁM:
INFO O CHEŁMIE:
Miasto Chełm
Prezydent Miasta Chełm: JAKUB BANASZEK
Powierzchnia miasta: 35.29 km 2
Liczba mieszkańców: 70 650 (stan na 31 XII 2010 r.)
Aglomeracja: około 90000 mieszkańców
O Chełmie:
Chełm jest miastem na prawach powiatu, w którym zamieszkuje około 70 tys. mieszkańców na obszarze 35,28 km2. Jako miasto przygraniczne pełni rolę centrum przemysłowo - usługowo - tranzytowego. Chełm położony jest w odległości 29 km od przejścia granicznego z Ukrainą w Dorohusku, 72 km od przejścia granicznego w Zosinie oraz 92 km od przejścia granicznego w Hrebennem. Miasto jest ważnym węzłem komunikacyjnym - tędy przebiega międzynarodowy szlak komunikacyjny: Region chełmski obejmujący Chełm i powiat ziemski zamieszkały jest przez ponad 140 tys. osób, z czego około 70 tys. to ludzie w wieku produkcyjnym. Jednym z jego wielkich atutów jest doświadczona kadra menedżerska i techniczna o wysokich kwalifikacjach zawodowych, szczególnie w branżach: budowlanej, mechanicznej, obuwniczej, rolno - spożywczej i meblarskiej. Potencjał lokalnego rynku pracy szacuje się na ponad 7000 osób, a stopa bezrobocia kształtuje się na poziomie około 14 %. Zdecydowanie dominującą branżą w gospodarce Chełma jest handel i usługi. Działa w niej prawie 40% wszystkich podmiotów. Jednakże obserwuje się zmienną zniżkową tendencję procentowego udziału ww. branży w ogóle istniejących firm. Innymi branżami na rynku chełmskim są: obsługa nieruchomości i firm, transport, gospodarka magazynowa i łączność, przemysł i budownictwo. Branża obsługi nieruchomości i firm sukcesywnie rozwija się, natomiast przemysł i budownictwo niestety nie są już tak dominującymi branżami, jak w latach poprzednich. Ich procentowy udział w strukturze podmiotów gospodarczych waha się między 7,89% a 8,67%. Chełm leży we wschodniej Polsce, w odległości około 230 km od Warszawy, 71 km od Lublina, 65 km od Zamościa i 29 km od przejścia granicznego z Ukrainą w Dorohusku. Położenie Chełma wyznaczają współrzędne: 51° 09' szerokości północnej i 23° 29' długości wschodniej. Geograficznie miasto leży na skraju Pagórów Chełmskich, niewielkiego mezoregionu geograficznego, zaliczanego do Polesia Wołyńskiego, będącego częścią Niżu Środkowoeuropejskiego. Obszar charakteryzuje się specyficzną rzeźbą terenu, łączącą krajobraz nizinny z elementami wyżynnymi. Charakterystycznym elementem są liczne wzgórza kredowe typu wyspowego, poprzedzielane rozległymi i często podmokłymi dolinami. Podłoże tworzą skały kredowe, przykryte trzeciorzędowymi piaskowcami. Pokłady kredy w okolicach Chełma należą do największych złóż tego surowca na terenie Polski. Pagóry otaczają piaszczyste i podmokłe równiny, od wschodu Obniżenie Dubienki, a od zachodu Obniżenie Dorohuckie. Region charakteryzuje się umiarkowanym klimatem o pewnych cechach kontynentalnych. Pogodę kształtują masy powietrza polarno-morskiego znad północnego Atlantyku oraz polarno-kontynentalnego z Europy Wschodniej. Średnia temperatura wynosi + 7,4°C, najniższa -37,2 °C, najwyższa +35,5 °C. Chełm zajmuje powierzchnię 3529 ha. Rozległość miasta z północy na południe wynosi 6 km , a ze wschodu na zachód 10 km . Średnie wzniesienie na terenie miasta wynosi ok. 190 m n.p.m . Najwyższy punkt to Górka Chełmska ( 221 m ), a najniższy znajduje się w okolicach Bieławina ( 178,8 m ).Przez miasto przepływa rzeka Uherka (posiada długość 45 km ), będąca dopływem Bugu oraz rzeczka Janówka. Miasto zamieszkuje 68.160 (stan na 31.XII.2005) osób i jest drugim pod względem liczby ludności miastem w województwie. Chełm jest siedzibą władz powiatowych (ziemskich i grodzkich). Miasto otrzymało status powiatu grodzkiego jako byłe miasto wojewódzkie. Ziemski powiat chełmski obejmuje powierzchnię 1885,84 km2 i zamieszkiwany jest przez 81.9 tyś. osób. Powiat składa się z 14 gmin wiejskich (Białopole, Chełm, Dorohusk, Dubienka, Kamień, Leśniowice, Rejowiec (od 2006 r.), Rejowiec Fabryczny, Ruda Huta, Sawin, Siedliszcze, Wierzbica, Wojsławice, Żmudź) i jednego miasta (Rejowiec Fabryczny). Miasto posiada połączenia kolejowe z Warszawą, Lublinem, Rejowcem Fabrycznym (i dalej do Zamościa), Kowlem i Kijowem (do 2002 r. istniało również połączenie z Włodawą). Przez Chełm przebiega droga krajowa nr 12 (Dorohusk-Chełm-Lublin-Radom-Kalisz-Łęknica), drogi wojewódzkie: nr 812 (Krasnystaw-Chełm-Włodawa-Biała Podlaska) i nr 844 (Chełm-Hrubieszów-Dołhobyczów) oraz liczne drogi powiatowe i gminne.
Położenie Chełma
Usytuowanie miasta na prastarym szlaku handlowym biegnącym z Warszawy przez Lublin, Chełm, Kowel i dalej do Kijowa, już w przeszłości zadecydowało o jego rozwoju. Współcześnie dodatkowym walorem staje się jego przygraniczne położenie niedaleko granicy Unii Europejskiej. Obecnie Chełm ma powierzchnię 35,29 km2 i liczy blisko 70 tys. mieszkańców. Położenie Chełma na szlakach komunikacyjnych, tak kolejowych jak i drogowych, jest wyjątkowo atrakcyjne.Tędy bowiem przebiegają ważne drogi krajowe oraz międzynarodowe, które łączą Zachód Europy ze Wschodem. W Dorohusku, położonym 29 km od Chełma, funkcjonuje drogowe i kolejowe przejście graniczne z Ukrainą. Przez Chełm przechodzą też dogodne szlaki komunikacyjne do przejścia granicznego z Ukrainą w Hrebennem i do przejścia granicznego z Białorusią w Terespolu.
Herb i flaga Chełma
Herb miasta przestawiający srebrnego niedźwiedzia na tle trzech zielonych dębów i wzgórza, wywodzi się z dawnego herbu ziemi chełmskiej, znanego od XIV w. Przez miasto prawdopodobnie został przejęty w XVI w. i początkowo przedstawiał głowę niedźwiedzia. W kolejnych wiekach na pieczęciach miasta pojawiał się cały niedźwiedź, ale bez drzew. W XIX w. herb przybrał obecna formę, zatwierdzoną przez władze państwowe w 1938 r. Obecny herb został ustanowiony przez Radę Miejską 28 kwietnia 1994 r. i został uzupełniony o koronę stanisławowską zwieńczoną krzyżem. Flagą miasta jest przymocowany do drzewca lub masztu prostokątny płat tkaniny składający się z dwóch pasów poziomych równej szerokości, z których górny jest biały, a dolny - zielony. Pośrodku pasa białego umieszczony jest herb miasta.
Srodowisko naturalne
Miasto Chełm położone jest między dwoma kompleksami leśnymi. Przy północno-zachodnim skraju miasta rozciąga się las Kumowa Dolina, natomiast w części wschodniej położony jest las Borek . Przy wschodnim krańcu lasu Borek znajduje się rezerwat przyrody "Wolwinów" o powierzchni 1,12 ha. Celem ochrony jest zachowanie stanowiska roślinności stepowej z wiśnią karłowatą, oleśnikiem górskim i goryszem alzackim. Na terenie miasta znajduje się 5 parków miejskich, z których godny uwagi jest park przy ulicy Hrubieszowskiej z wieloma gatunkami egzotycznymi, takimi jak orzech szary, korkowiec amurski, iglicznia trójcierniowa. W granicach Chełma znajduje się 13 pomników przyrody. Należą do nich wzgórze widokowe "Grodzisko", płat roślinności kserotermicznej "Borek" oraz takie gatunki drzew jak: ajlant gruczołowaty, iglicznia trójcierniowa, modrzew europejski, wiąz szypułkowy, jesion wyniosły i wyjątkowo okazały miłorząb dwuklapowy. Teren miasta zasługuje na uwagę ze względu na występowanie przedstawicieli rzadkich gatunków fauny m. in. derkacza, płomykówki, puszczyka, pójdźki, uszatki, dzierlatki. W niedalekiej odległości od miasta znajduje się Chełmski Park Krajobrazowy. Fragment otuliny wchodzi w granice miasta. Obejmuje swoim zasięgiem kompleksy leśne Stańków i Żalin oraz unikatowe w skali kraju i Europy torfowiska węglanowe. Swój unikalny charakter torfowiska zawdzięczają występowaniu mozaiki ekosystemów torfowiskowych i kserotermicznych, co związane jest z budową geologiczną podłoża. Występuje tutaj ponad 40 gatunków roślin objętych ochroną prawną oraz 22 wpisane na listę roślin zagrożonych w skali kraju. Do osobliwości należą m.in. łanowo występująca kłoć wiechowata, języczka syberyjska, starzec cienisty, tłustosz dwubarwny. Torfowiska węglanowe zostały uznane za ostoję ptaków o randze światowej. Znajduje się tutaj populacja wodniczki, gatunku zagrożonego w skali świata. Do innych cennych gatunków fauny należą derkacz, dubelt, kulik wielki, błotniak łąkowy, żółw błotny, strzępotek edypus. Bardzo ważną sprawą dla władz Chełma jest zintegrowanie działalności społeczno-gospodarczej i ochrony środowiska w spójny system ekonomiczno-ekologiczny. Od wielu lat podejmuje się szereg działań w celu poprawy środowiska naturalnego. W wyniku realizacji wielu zadań z zakresu ochrony powietrza nie stwierdza się przypadków przekroczeń dopuszczalnych norm stężeń zanieczyszczeń i opadu pyłu. Przykładem może być największy zakład Cementownia "CHEŁM", który wybudował w latach 80-tych urządzenia odpylające na wszystkich urządzeniach technologicznych i aktualnie nie ma potrzeby utrzymywania wokół niego strefy ochronnej. Ponadto na terenie miasta sukcesywnie następuje likwidacja lokalnych kotłowni, powszechne zastosowanie gazu ziemnego w miejsce węgla kamiennego, modernizacja procesów technologicznych i gospodarki energetycznej, wzrost skuteczności i dyspozycyjności eksploatowanych urządzeń odpylających oraz instalacja nowych odpylaczy.
HISTORIA, ZABYTKI, SŁAWNI CHEŁMIANIE
I.HISTORIA CHEŁMA
Spis treści:
1. Pradzieje
2. Okres średniowiecza
3. Renesans
4. XVII i XVIII wiek
5. Pod panowaniem carskiej Rosji
6. Rewolucja
7. Pierwsza wojna światowa
8. Wojna polsko-bolszewicka (1919-1920)
9. Dwudziestolecie międzywojenne
10. Druga wojna światowa
11. Polska Ludowa
12. III Rzeczpospolita
1. Pradzieje
Pierwsze ślady człowieka odkryte na terenach Chełma i jego okolicach datuje się na okres schyłkowego paleolitu tj. 10 tys. lat p.n.e. Odkryte narzędzia krzemienne z tamtych czasów służyły do wykonywania codziennych prac oraz do polowań. Są to m.in.: drapacz służący do wyprawiania skór albo liściak - grot krzemienny używany do polowań. Jednakże bardziej nasilone osadnictwo przypada na epokę neolitu tj. 3500-1800 lat p.n.e., kiedy występowały tu ludy zaliczane do kultur rolniczych. Nieznane są ich nazwy, toteż dla odróżnienia używa się nazewnictwa pochodzącego od znalezisk danych kultur tj.: wołyńsko – lubelskiej ceramiki malowanej, pucharów lejkowatych, amfor kulistych oraz ceramiki sznurowej. Wykopaliska z tego okresu to narzędzia krzemienne, kawałki naczyń oraz groby budowane z wielkich płyt kamiennych. W epoce brązu ziemię chełmską zamieszkiwały kultury trzciniecka, a następnie łużycka, która zasłynęła z prasłowiańskiego osiedla obronnego w innym regionie, chodzi mianowicie o Biskupin w Wielkopolsce. Na skutek najazdów Scytów następuje kres tej kultury, po czym nadchodzi czas istnienia kultury przeworskiej, znajdującej się pod wpływami rzymskimi, na co wskazują m.in. znalezione denary Antoniusa Piusa czy Trajana i Hadriana.
2. Średniowiecze.
Kolejnym ważnym okresem w odległej historii Chełmszczyzny jest wczesnośredniowiecze, z którego to okresu pochodzą ślady ówczesnego osadnictwa w Zasłupiu (tak nazywano pola przy wieży, dzisiejszy Bieławin). Opierając się na odkryciach archeologicznych ze stanowisk o charakterze osadniczym i obiektach pod wieżą średniowieczną w Bieławinie stwierdzono, iż duża różnorodność wykopalisk sugeruje istnienie tu miasta zalążkowego, wyprzedzającego osadnictwo grodowe i miejskie na Górze Chełmskiej. We wczesnym średniowieczu stosunki plemienne dalekie były od jednoznaczności obecnych podziałów narodowych. Najbardziej charakterystyczną cechą ziemi chełmskiej było jej przejściowe położenie między dwoma grupami Słowian: wschodnimi i zachodnimi. Plemiona jakie zamieszkiwały rejony Bugu to Dulebowie, Bużanie, Wołynianie i Lędzianie, których ośrodkiem był Sandomierz. Oni to pobudowali tu, na kresach swego terytorium, system obronny złożony z licznych grodów z Czerwienią na czele. Na podstawie ustaleń historyków obszar Grodów Czerwieńskich pokrywa się z późniejszą ziemią chełmską lub jej częścią po lewej stronie Bugu. Tereny te w X w. weszły w skład państwa Mieszka I, co było niewątpliwie skokiem cywilizacyjnym i wpisaniem się w pewną wspólnotę. Po czym, jak podaje staroruski kronikarz Nestor w 981 roku obszar ten został opanowany przez księcia kijowskiego Włodzimierza. Był on potomkiem sławnego Warega czyli Wikinga, Rusa Ruryka. Nosił przydomek Wielki, ponieważ za jego panowania Ruś obejmowała ogromne tereny większej części dzisiejszej Rosji Europejskiej, państwa Bałtyckie oraz część Polski. „Idzie Włodzimierz na Lachów i zabiera im grody: Przemyśl, Czerwieńsk i inne miasta i te są do dnia dzisiejszego pod Rusią”. W X i XI wieku toczyły się o te ziemie walki pomiędzy Polską i Rusią Kijowską. W 1019 r. Bolesław Chrobry w czasie wyprawy na Ruś odzyskał te tereny dla państwa polskiego, ale już po upływie 18 lat, za Mieszka II, kolejny władca kijowski Jarosław Mądry opanował w 1031 r. Grody Czerwieńskie. Ziemie te przez trzy wieki pozostawały pod panowaniem książąt ruskich. Przez długi okres dziejów ścierały się tu wpływy Rusi i Polski. Na przełomie XII i XIII w. Ruś była podzielona na liczne księstwa a w każdym z nich rządzili przedstawiciele rodu Rurykowiczów wywodzącego się od Waregów przybyłych w IX w. ze Skandynawii. Dla Polski ważne były księstwa halickie i wołyńskie. Do 1205 r. w obu księstwach władał zaprzyjaźniony z Piastami małopolskimi i mazowieckimi książę Roman. Gdy jednak zginął pod Zawichostem, na Rusi halicko-wołyńskiej zapanował chaos. W następnych latach o wpływy w tych księstwach rywalizowały Węgry z polskim księciem Leszkiem Białym. W końcu na tronie w Haliczu zasiadł syn Romana Daniel. Pierwsza połowa XIII w. przyniosła ważne zmiany w dziejach Chełma. Istniejący w poprzednich wiekach gród „na Górce” oraz okoliczne osiedla będące jego zapleczem zostały zniszczone w czasie wojen rusko-polsko-węgierskich, a teren porósł las. W miejscu tym w latach trzydziestych XIII wieku książę halicko-włodzimierski Daniel wzniósł nowy gród kamienny i jednocześnie rozbudował podgrodzie chełmskie. Właśnie w tym czasie, według słów autora Kroniki Halicko – Wołyńskiej stanowiącą część tzw. Latopisu Hipacowskiego, czyli rocznika historycznego, jednego z najstarszych zbiorów kronik staroruskich: „Danielowi ksiąciu włodzimierskiemu, który zbudował gród Uhrusk i ustanowił w nim biskupa, jadącemu przez pola i czyniącemu łowy, ukazało się na górze miejsce piękne i zalesione, otoczone polem. I pyta tuziemców: jak nazywacie to miejsce? A oni odpowiedzieli: Chełm jest jego imię. I polubił to miejsce i pomyślał: zbudujemy na nim mały gródek i poświęcimy go Bogu i św. Janowi Złotoustemu i postawimy cerkiew imienia jego. I zbudował mały gródek i widział jak Bóg mu pomagał i święty Jan. I stworzył taki gród, że go Tatarzy wziąć nie mogli. Widząc książę Daniel, że Bóg sprzyja temu miejscu, zaczął przywoływać ludzi i przychodzili Niemcy i Ruś i różnojęzyczni i Lachy szli dzień w dzień. I majstrowie wszelacy, uciekający od Tatarów, siodlarze i łucznicy, blacharze i kowale na żelazo, miedź i srebro. I było życie i napełniły się dwory około grodu i wsie ...” Zamek obronny księcia zajmował najwyższy szczyt Góry Chełmskiej. Pozostała część wyniosłości mieściła świątynie, mieszkania bojarów i ich rodzin oraz zabudowania gospodarcze otoczone odrębnymi obwarowaniami obronnymi. W ten sposób ukształtowany dwuczłonowy gród zajmował cały szczyt góry, stwarzając bardzo dogodne warunki obronne. Nieopodal miasta w Stołpiu nad rzeką Garką i spływającym do niej rozlewiskim ze źródlaną wodą znajduje się po dzień dzisiejszy mały, kopcowaty nasyp, starego gródka i włączona w ten nasyp kamienna, tajemnicza wieża zachowana do wysokości ponad 19 m. Na podstawie badań archeologicznych oraz podań spisanych przez chełmskiego biskupa Jakuba Suszę w 1684 r. zespół zabytkowy w Stołpiu miał pełnić funkcję sakralno-rezydencjalną. Zarówno w samym Stołpiu jak i w pobliskich okolicach występują liczne źródełka uważane niegdyś za magiczne. Stąd miejsca te wykorzystywane były do uprawiania kultów pogańskich. Według wieżeń jeden z dwóch legendarnych książąt Polan (założyciel Kijowa około VIII w.) Sczek lub Choriw, miał mieć w Stołpiu pałacyk lub zameczek i świątynię pogańską w Podgórzu. Przypuszcza się, iż sama budowla została wzniesiona w XIII wieku, kiedy terenami tymi rządzili Romanowiczowie. Styl świątyni jest charakterystyczny dla wczesnochrześcijańskich budowli chrzcielnych, tzw. babtysterii występujących na terenach Bizancjum. Wpływy tak odległej cywilizacji na Chełmszczyźnie można wytłumaczyć zabiegami dyplomatycznymi. Dzięki nim dochodziło do zawierania małżeństw pomiedzy sąsiadującymi rodami. Jednym z takich był ród Romanowiczów. Stąd uważa się, iż książę Daniel przenosząc stolicę swego księstwa do Chełma ufundował, w miejscu dawnego kultu pogańskiego, świątynię dla swojej matki. Obraz po lewej przedstawia spotkanie księcia Rusi Kijowskiej Światosława z cesarzem Bizancjum Janem Tzimiskesem w X w. Mongołowie, którzy za Czyngis-chana stworzyli wielkie mocarstwo, w 1238 r. uderzyli na Ruś. W 1240 r. padł Kijów i cała Ruś znalazła się pod jarzmem mongolskim. Rok później złota horda, czyli wyprawa armii mongolskiej dowodzona przez Batu-chana ruszyła na zachód. Jej celem były Węgry. Chcąc uniezależnić się od Tatarów, książe Daniel przeniósł swoją stolicę z Halicza do Chełma, który znalazł się na ważnym szlaku handlowym biegnącym od Włodzimierza Wołyńskiego na zachód oraz północ do Bałtyku. Szlak ten łączył ośrodki handlowe znad Morza Czarnego, szczególnie Kaffę, z zachodnią Europą. Chełmski gród, napadnięty w 1240 roku przez Mongołów, oparł się najazdowi pod wodzą Batu-Chana, ale w tym samym czasie wybuchł pożar zaproszony przypadkowo przez ”pewną babę”, który zniszczył osiedle. Ogień był tak duży, że łuna była widoczna na całej ziemi Chełmskiej a nawet podobno w odległym Lwowie. Książę odbudował gród po pożarze i dzięki jego staraniom Chełm stał się głównym ośrodkiem regionu. W 1260 r. powstała nowa cerkiew, była to katedra Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy, w której umieszczono nową ikonę z wizerunkiem Matki Boskiej (to właśnie ta ikona stała się po latach słynącym cudami obrazem Matki Boskiej Chełmskiej). Daniel, opierając się na silnych grodach zjednoczył szereg księstw ruskich od Kijowa po Karpaty i Prypeć. Kiedy zagrażali mu Tatarzy, w celu uzyskania pomocy ze strony krajów katolickich, nawiązał stosunki z papieżem Innocentym IV, przyjął katolicyzm i otrzymał koronę królewską. Nie koronował się w Chełmie, lecz w Dorohiczynie w 1233 roku na króla Rusi. Stosunki z Rzymem były krótkotrwałe. Daniel zmarł w 1264 r. w Chełmie i tam został pochowany. Po śmierci Daniela rezyduje w Chełmie Szwarno, który zyskuje część ziem litewskich, aczkolwiek częściej przebywa w Nowogrodzie Siwierskim. W tym czasie toczą się między Lublinem a Chełmem zacięte walki Polaków z Rusinami. Chełm okazał się wtedy twierdzą nie do zdobycia. Pod względem etnicznym dominowała ludność ruska, z pewnym udziałem Polaków, Niemców i prawdopodobnie Żydów. Okres rządów następców księcia Daniela przyniósł stopniowy upadek Księstwa Wołyńskiego. Sytuacja polityczna i militarna, w której coraz częściej brali udział Litwini i Krzyżacy, nie sprzyjała rozwojowi Chełma. Zjednoczenie, po rozbiciu dzielnicowym, ziem polskich przez Łokietka, a następnie wzmocnienie państwa przez Kazimierza Wielkiego miały decydujący wpływ na los Rusi Chełmskiej i Chełma. W 1338 r. książę halicki Bolesław Jerzy Trojdenowic zawarł z Kazimierzem układ dynastyczny, w którym przekazał królowi polskiemu po swej bezpotomnej śmierci księstwo halicko-włodzimierskie. Gdy 2 lata później został otruty przez bojarów, nie doczekawszy się potomka, Kazimierz natychmiast wyruszył na wschód, zajmując całe Księstwo Halickie. Jednakże pełne opanowanie Rusi halicko-wołyńskiej nie było łatwe. Możni haliccy i włodzimierscy byli podzieleni. Ponadto miał Kazimierz konkurentów. Do władzy w Haliczu i Włodzimierzu pretendowali również Tatarzy oraz Litwini. Należało się też uważnie przyglądać działalności Węgrów. Królowie węgierscy, Karol Robert, a potem Ludwik, byli sojusznikami Polski, ich wojska niejednokrotnie wspierały polskie oddziały walczące na Rusi. Jednocześnie jednak toczyła się cicha polsko-węgierska rywalizacja o Ruś. Rywalizacja polsko-litewska o ziemie Księstwa Wołyńskiego wzmogła się pod koniec lat czterdziestych XIV w. Wykorzystując porażkę Litwinów w wojnie z Krzyżakami w 1349 r. król Kazimierz rozwija ekspansję na wschód czego wynikiem była wyprawa na nadbużańskie tereny księstwa, kiedy to między innymi zdobyto Chełm, Bełz i Brześć. „zamek chełmski szturmowano przy użyciu ciężkich kusz, z których nieustannie miotano pociskami.” - Jan Długosz. Po tym jak ziemia chełmska stała się lennem Królestwa Polskiego, wtedy to podjęto starania w Rzymie o utworzenie biskupstwa chełmskiego. 20 maja 1359 r. nominację, wydaną przez Papieża Innocentego VI, na pierwszego biskupa chełmskiego obrządku rzymskiego otrzymuje Tomasz Franciszkanin. Tymczasem o tereny te wciąż toczą się walki pomiędzy Polską a Litwą. Już w 1351 r. Litwini zdołali odbić te obszary z rąk polskiego króla. Władzę w Chełmie przejął książę Jerzy Narymunowicz. Niebawem jednak, bo już w 1366 na skutek pomyślnej wyprawy króla Kazimierza Wielkiego przeciwko Litwie, Polska odzyskała gród Chełm wraz z zamkiem. Po zwycięstwie nad Lubartem, synem wielkiego księcia litewskiego Giedymina, zawarto pokój, na którego podstawie Litwa odstępowała Polsce ziemie nad górnym Bugiem, ziemię chełmską i bełską, część Polesia po Luboml i Ratno, prawie całą Ziemię Włodzimierską i Krzemieniec. Ziemię Chełmską i Bełską otrzymał jako lenno książę Jerzy Bełski Narymuntowicz. Po 10 latach łamiąc układ lenny, wspólnie z Lubartem i innymi książętami litewskimi brał on udział w najazdach na Polskę, odrywając od niej ziemie chełmską i bełską. Strona polska, a zwłaszcza król Ludwik Węgierski nie zrezygnowała z utraconych ziem. Król postanowił odzyskać te ziemie i dlatego zorganizował w 1377 roku polsko – węgierską wyprawę wojenną. Wysłał rycerstwo krakowskie i sandomierskie pod wodzą starosty krakowskiego Sędziwoja z Szubina na zajęte ziemie w celu zdobycia zamku chełmskiego, sam zaś poszedł pod Bełz. Wojska polskie po ośmiu dniach oblężenia Chełma zdobyły zamek, a następnie zajęły kolejno Grabowiec, Horodło, Zawłocie. Książę Jerzy Narymuntowicz został usunięty z Bełza i Chełma. Odebrane mu terytoria zostały oddane w zarząd wielkorządcy Rusi z ramienia króla Ludwika, księcia Władysława Opolczyka, a w 1378 r. przeszły wraz z całą Rusią Czerwoną pod bezpośredni zarząd węgierski. Nowy układ polityczny nie trwał jednak długo. Unia polsko – litewska z lat 1385-1386 wprowadziła zasadnicze zmiany w sytuacji całego terytorium. Po objęciu tronu polskiego król Władysław Jagiełło zorganizował wyprawę, na której czele stanęła królowa Jadwiga. Po opanowaniu Rusi Halicko-Wołyńskiej podzielił sporne ziemie ruskie na szereg małych księstw, nad ziemią chełmską zaś przejął rządy osobiście, włączając ją do Korony Polskiej. Od tej pory Chełm ściśle związany z dziejami państwa polskiego. Chełm w okresie przedlokacyjnym, czyli kiedy jeszcze nie miał praw miejskich w XIII i pierwszej połowie XIV wieku rozwijał się głównie dzięki wymianie handlowej między Rusią a Bałtykiem (Włodzimierz – Toruń), jak też dzięki ożywionym kontaktom gospodarczym z zasobnym zapleczem rolniczym. Wojny o ziemie między Bugiem a Wieprzem w XIV wieku przerwały związki ekonomiczne Rusi i Pomorza, co spowodowało regres ekonomiczny Chełma przed nadaniem prawa magdeburskiego. Akt lokacyjny, przenoszący w 1392 r. Chełm na prawo niemieckie, nie wpłynął na zmianę już istniejącego rozplanowania miasta. Możliwe jest, że wówczas przeprowadzono jedynie niewielką korektę działek budowlanych, a w początku XV w. poszerzono granicę dawnego podgrodzia na zachód i północ. Sto łanów frankońskich nadanych miastu aktem lokacyjnym, był to obszar sięgający od zachodu do Zawadówki, drogi rejowieckiej i Dziewiczej Góry, od północy zajmujący wsie Stańków, Okszów i Nowiny (do późniejszej granicy dóbr Czułczyce), od wschodu graniczący ze wsią Serebryszcze, a od południa z dobrami Uhrowieckimi. Pierwsza dekada XV wieku w historii Polski to czas przygotowań do wojny z Krzyżakami. 9 lipca 1410 r. wojska polskie i litewskie, wspierane przez posiłki z Mazowsza, Mołdawii oraz Tatarów, przekroczyły granicę polsko-krzyżacką. Armia skierowała się w kierunku Malborka, aby po drodze napotkać wychodzące im na przeciw siły wroga. 15 lipca 1410 r. chorągiew chełmska pod znakiem wyobrażającym „białego niedźwiedzia między dwoma drzewami w polu czerwonym” brała udział w bitwie pod Grunwaldem. Wśród rycerzy chełmskich miał znajdować się biskup chełmski obrządku łacińskiego Stefan ze Lwowa – Ormianin z pochodzenia. W 1417 r. król Władysław Jagiełło wskrzesił i uposażył diecezję chełmską „upadającą prawie katedrę biskupstwa chełmskiego z ruin podżwignął, kościół katedralny napadami spustoszony oporządził”, a na pamiątkę zwycięstwa swego odniesionego nad zakonem krzyżackim w dzień Rozesłania Świętych Apostołów, tytuł ich nadał w miejsce Ofiarowania Marii. Dzięki działalności nominowanego na biskupa chełmskiego Jana Biskupca, bliskiego współpracownika króla, diecezja należała do najlepiej zorganizowanych na terenie kraju. Niestety w 1490 r. jej siedziba została przeniesiona do Krasnegostawu. Chełm po lokacji obejmował górę zamkową (tzw. Górkę) i zachodni stok wzniesienia. Na Górce, na miejscu dawnego grodu chełmskiego, stał posiadający własne umocnienia kompleks zamkowy z katedrą prawosławną i pałacem biskupów prawosławnych. Tędy wiodła droga z Litwy do stolicy kraju. Władysław Jagiełło kilkakrotnie przejeżdżał przez miasto, będące etapem w jego długich podróżach. W 1412 roku droga Władysława na spotkanie z Witoldem prowadziła przez Nowe Miasto-Korczyn, Sandomierz, Pyszów, Sczekarzewice, Lublin, Chełm, Hrubieszów. Trzy lata później wracał Władysław Jagiełło przez Chełm, jadąc wtedy z Łucka przez Włodzimierz, Luboml, Chełm, Krasnystaw do Sandomierza. W tych wszystkich podróżach oparciem dla dworu królewskiego był zamek chełmski. W 1421 r. wracał Jagiełło z Litwy również przez Chełm drogą na Grodno, Ratno, Tur, Luboml, Horodło, Chełm, Krasnystaw. Miasto oprócz przywileju lokacyjnego otrzymało w ciągu XV i XVI wieku wiele uprawnień handlowych. W 1439 roku miastu nadano prawo odbywania jarmarków w ciągu trzech dni w roku, co wpłynęło na wzrost wymiany handlowej. Oprócz jarmarków odbywały się we wtorki i piątki cotygodniowe targi i codzienny handel detaliczny. Pewien odsetek ludności, co było specyficzną cechą Chełma, znajdował zatrudnienie przy eksploatacji kredy, wapna i kamienia jako materiału budowlanego. Kreda chełmska cieszyła się wzięciem w całej Polsce, dzięki czemu doszło do powstania pod miastem, istniejącego do dziś, systemu podziemnych korytarzy.
3. Renesans
W 1473 r. wielki pożar zniszczył zamek. W latach następnych, starosta Jerzy Krupski przeprowadził duże prace remontowe całych zamkowych umocnień obronnych i wzniósł nowy zamek. W tym samym roku całe miasto również było zniszczone pożarem, a stolicę diecezji planowano przenieść do Hrubieszowa. Nie w pełni odbudowane jeszcze miasto i zamek w 1504 r. spustoszyli doszczętnie Tatarzy. By doprowadzić do szybkiej naprawy zniszczeń, król uwolnił wówczas mieszkańców od części podatków i nadał miastu przywilej wykorzystania cła i części podatków na odbudowę murów zamku, na umocnienie miasta oraz odbudowę wież i fortyfikacji miejskich. W 1510 r. Góra Zamkowa posiadała już nowe baszty, blanki i ostrokoły. Zwarta, drewniana zabudowa miejska ulegała ciągłym pożarom. W czasie kolejnego z nich w 1578 r. spłonął zamek wysoki, którego, ze względu na wielkie zniszczenie, już nie odbudowywano. Pozostał drewniany zamek dolny, nadal od miasta oddzielony murem, w obrębie którego stała cerkiew Bogurodzicy, wystawiona jeszcze przez księcia Daniela. Liczne przywileje królewskie spowodowały napływ ludności trudniącej się rzemiosłem i handlem, w tym również pochodzenia żydowskiego, zajmującym się handlem dalekim. Prześladowania Żydów w dużych miastach Europy Zachodniej spowodowały masową emigrację na Wschód i eksplozję osadnictwa na Rusi Czerwonej. W Chełmie już przed 1500 r. istniała silna gmina żydowska. Osiedlanie się Żydów przyczyniło się do ożywienia gospodarczego i bogacenia się miasta poprzez szybki rozwój handlu i wzrost masy towarowej przepływającej przez miasto. Pierwsza informacja o drewnianej synagodze zbudowanej w pobliżu rynku, pochodzi z 1580 r. W tym czasie gmina żydowska liczyła już ponad 370 osób, zamieszkujących 40 domów. Chełm w XV wieku posiadał komorę celną, która rejestrowała tranzyt towarów. Do Chełma sprowadzano wówczas głównie sukno, tuniki oraz narzędzia a wywożono takie towary jak: woły, skóry, łój oraz miód. Przywilej o wielkim znaczeniu nadał miastu w 1541 roku Zygmunt I, pozwalając na sprowadzanie soli z żup, czyli kopali, drohobyckich. Król postanowił na podstawie dawnego zwyczaju aby wszyscy, którzy jadą z solą, nie omijali miasta. Kupcy przyjeżdżający z księstwa litewskiego mieli kupować sól w Chełmie i nie mogli tego składu omijać. Wszystko to miało oczywiście znaczenie dla rozwoju miasta, nie na tyle jednak, by nadać mu rangę rzeczywiście liczącego się ośrodka. Swym potencjałem demograficznym i materialnym Chełm nierzadko ustępował nawet kilku ośrodkom miejskim w samej ziemi chełmskiej np. Krasnystaw, Hrubieszów czy lokowany w 1580 r. Zamość. Jeśli chodzi o ustrój, Chełm był miastem królewskim, należącym do województwa ruskiego, i tworzył ośrodek administracyjny Ziemi Chełmskiej, w której skład wchodziły powiat chełmski i krasnostawski, oraz posiadał urząd kasztelański, podwojewodziński, urzędy ziemskie i grodzkie. W Chełmie odbywały się sejmiki, które wybierały dwóch posłów. Bezpośrednią kontrolę nad miastem sprawowali starosta i burgrabia jako jego zastępca. Na czele miasta stał wójt mianowany przez króla, który był reprezentantem władzy feudalnej. Pod koniec XV i na początku XVI wieku funkcję wójta chełmskiego pełnił Paweł Kamieniecki z Pomianowa. Był on odpowiednio uposażony na podstawie przywileju Władysława Jagiełły i pozostawał w stosunku lennym do króla. Według nadania do wójtostwa należały wieś Żółtańce, pole Wolwinów i dwa łany między łanami miejskimi. W początkach XVI w. ówczesny starosta chełmski Jerzy Krupski z Orchowa uzyskał prawo wykupu wójtostwa dziedzicznego chełmskiego z rąk Pawła Kamienieckiego z Pomianowa. Proces wykupu wójtostwa trwał jeszcze do 1539 r., kiedy to ostatecznie dokonał tego starosta Jan Tęczyński. Formalnie oznaczało to przesunięcie punktu ciężkości władzy w mieście na starostę, faktycznie jednak starosta, zajęty wieloma innymi sprawami, cedował znaczną część swych uprawnień na tzw. landwójta i na radę miejską. Zasadniczymi organami samorządu miejskiego były rada i ława miejska. Rada miejska liczyła czterech rajców, których nazywano też burmistrzami. Coroczne wybory członków rady miejskiej zwoływał starosta i odbywały się w jego, bądź jego reprezentantów obecności. Udział w elekcji mogli brać jedynie pełnoprawni obywatele miasta – co ugruntował przywilej Zygmunta Augusta z 1557 r. - posiadający gospodarstwa, kramy, bądź warsztaty rzemieślnicze. Eliminowało to z grona uczestników elekcji plebs miejski. Liczba elektorów wahała się w poszczególnych latach od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu. W XVI w. tereny w obrębie umocnień obronnych były już intensywnie zabudowane i zaistniała konieczność zakładania domostw na obszarach podmiejskich. Wykształciły się wtedy pierwsze przedmieścia: na zachód od bramy miejskiej przedmieście Lubelskie, a na północy przedmieście Brzeskie. Duże znaczenie dla miasta miała działalność dominikanów, którzy pojawili się w Chełmie w XIV w. Obok klasztoru i świątyni opiekowali się dawnym kościołem parafialnym (pw. Wniebowzięcia NMP) oraz szpitalem dla ubogich. W 1596 r. w Brześciu miedzy częścią biskupów prawosławnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów a Kościołem katolickim doszło do unii kościelnej. Wynikiem tego było powstanie Kościoła unickiego, podporządkowanego dogmatom Kościoła katolickiego i zwierzchnictwu papieża. Wśród części biskupstw prawosławnych, które przystąpiły do unii brzeskiej było chełmskie z biskupem Dymitrem Zbirujskiem. Chełm, odtąd stał się ważnym ośrodkiem kościoła grecko-katolickiego. Schyłek XVI w. był okresem największego rozkwitu rzemiosła i bogacenia się miasta, które wówczas dopiero mogło się zdobyć na wysiłek zbudowania kamiennych murów obronnych, o jakich wspomina lustracja z 1616 r. Przebieg wtedy zbudowanych murów czytelny jest dotychczas w linii ulic: Pocztowej, Reformackiej, Podwalnej i Jadwigi Młodowskiej. Możliwe, że w tym czasie, gdy miasto przeżywało największy rozwój, zbudowany został murowany ratusz, będący w XVII wieku siedzibą władz miejskich i miejscem sądów burmistrzowskich. Plac rynkowy, na którym wystawiano ratusz, nie tworzył wówczas wolnej od zabudowy przestrzeni, lecz był blokiem budowlanym, tyle że przeznaczonym wyłącznie pod zabudowę handlową. Ratusz obudowywała duża ilość bud i kramów drewnianych. Rynek miał jeszcze w tym czasie charakter czysto praktyczny: musiał pomieścić jak największą ilość kupców i towarów. Walory perspektywiczne i estetyczne placów nie były wówczas doceniane.
4. XVII i XVIII w.
W początku XVII w. nastąpiło zahamowanie rozwoju miasta związane z upadkiem rzemiosła i dużym pożarem, jaki wybuchł w 1616 r. W czasie wojen kozackich i szwedzkich dalszemu zniszczeniu uległa zabudowa miejska, zamek, ratusz, kościoły i mury obronne, które dodatkowo ucierpiały w czasie najazdu wojsk Chmielnickiego w 1648 r. Z panoramy miasta zniknął kompleks zamkowy, dominujący nad okolicą. Na wzgórzu zamkowym w XVII w. pojawił się nowy element architektoniczny w postaci murowanego klasztoru Bazylianów (sprowadzonych do Chełma w 1639 r.), zabudowań gospodarczych i bramy wiodącej na dziedziniec klasztorny, zwaną Uściługską. Z inicjatywy zakonu pijarów, przybyłych do Chełma w 1667 r. przy kościele Rozesłania Świętych Apostołów powstało murowane kolegium i gmach klasztorny. Wojna północna w latach 1701-1721 przyczyniła się do ponownego wyniszczenia miasta, zmuszonego do płacenia ogromnych kontrybucji dla obcych wojsk, przeciągających przez miasto, lub utrzymywania wojsk polskich, stacjonujących w Pokrówce. Tuż po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej, władze diecezjalne kościoła unickiego podjęły decyzję o wybudowaniu nowej, murowanej cerkwi Św. Mikołaja, w miejsce drewnianej, przyznanej unitom oficjalnie w 1636 r. Wiek XVIII, a szczególnie jego połowa, przyniósł duże zmiany w zabudowie i wyglądzie miasta. Wtedy powstały okazałe fundacje kościelne, które jako dominanty architektoniczne wpłynęły na wykształcenie się charakterystycznej sylwety Chełma, z niewielkimi zmianami istniejącej do dziś. Zbudowano wówczas pięć murowanych świątyń, z których trzy zaprojektował architekt Paweł Fontana. Na szczycie Góry Zamkowej w 1735 r. rozpoczęto prace, według projektu tegoż architekta, przy murowanej katedrze unickiej wystawionej w miejsce kilkakrotnie przebudowywanej cerkwi trzynastowiecznej. Katedra, ustawiona w otoczeniu zabudowań klasztoru Bazylianów, pałacu biskupiego i Bramy Uściługskiej, wznoszona była przez dwadzieścia jeden lat, z powodu małych środków finansowych, pochodzących głównie z darowizn. Budowę, zainicjowaną przez biskupa Felicjana Wołodkiewicza, w ostatnich sześciu latach prowadził bp Maksymilian Ryłło. Latynizacja cerkwi unickiej, szczególnie gorliwie propagowana przez zakony bazyliańskie, znalazła odzwierciedlenie w planie katedry opartym na krzyżu łacińskim, rozwiązaniu przestrzeni wewnętrznej i opracowaniu bryły zewnętrznej, mającej analogie w rzymskich i wileńskich kościołach dwuwieżowych. Nieomal w tym samym czasie (lata 1743-1750) powstało nowe założenie architektoniczne, należące do sprowadzonego do Chełma w 1738 r. zakonu reformatów. W 1740 r. za Bramą Lubelską stanął nowy, murowany kościół Św. Ducha i murowane budynki szpitalne. W 1751 r. bazylianie zlecili wykonanie srebrnego antepedium, czcząc tym samym setną rocznicę zwycięstwa wojsk Rzeczpospolitej nad Tatarami pod Beresteczkiem. Antepedium jest to zasłona przedniej ściany stołu ołtarzowego, często misternie zdobiona i wykonana w tkaniny, metalu, czy skóry. Wykonawcą tego dzieła sztuki był gdański mistrz jubilerski W. Jode. Antepedium w chełmskiej bazylice wykute jest w srebrnej blasze o wymiarach 213 x 93 cm. Scena przedstawia ostatni fragment bitwy pod Beresteczkiem, gdzie to na pierwszym planie król Jan Kazimierz w modlitwie dziękczynnej klęczy przed obrazem Matki Boskiej Chełmskiej. Do ołtarza podjeżdża na koniu rycerz ze zdobytą chorągwią tatarską, którą rzuca do stóp Chełmskiej Madonny i króla. Za nim prowadzeni są jeńcy, a na drugim planie widać jeszcze pościg polskiej jazdy za rozbitymi oddziałami tatarsko-kozackimi. Losy tego arcydzieła mają w sobie wiele dramaturgii. Pomimo iż zostało ukryte i zakopane, w czasie zaborów Rosjanie odnaleźli je i wywieźli do muzeum oręża w Sankt Petersburgu. Do ojczyzny antepedium powróciło w 1923 r. dzięki traktatowi pokojowemu i wstawiennictwu rządu polskiego. Uroczystego przekazania parafii na Górze Katedralnej dokonał sam prezydent Rzeczpospolitej Stanisław Wojciechowski. Na czas drugiej wojny światowej w obawie przed ponownym rabunkiem antepedium zdjęto z ołtarza i znów ukryto, aby na właściwe miejsce powrócić w 1945 r. W 1753 r. rozpoczęto budowę najpiękniejszego z chełmskich kościołów, zaprojektowanych przez Pawła Fontanę. Był to barokowy kościół Rozesłania Świętych Apostołów, wystawiony w miejscu poprzednich o tym samym wezwaniu. Zamożność fundatorów: Andrzeja i Marianny Wolskich oraz starosty chełmskiego Wacława Rzewuskiego, sprawiła, że w pięć lat po poświęceniu kamienia węgielnego mury świątyni zostały już wykończone. Prace przy bogatym wyposażeniu wnętrza we freski i wyroby snycerskie najwyższej klasy trwały do 1763 roku. Kościół wraz z klasztorem, kolegium pijarskim i budynkami gospodarczymi tworzył najbardziej okazały i rozbudowany zespół w obrębie istniejących jeszcze murów obronnych. Osiemnastowieczny Chełm uwieczniony został na znanym miedziorycie Teodora Rakowieckiego z 1780 r., gdzie oprócz wymienionych budowli sakralnych pokazana została parterowa, drewniana zabudowa rynku, mury obronne z bramami i furtami, ratusz w otoczeniu kramów i pałac starościński oddzielony od miasta murem z bramą. Pałac starościński, ze względu na jego okazałość i ustawienie na wysokim podmurowaniu, zwano również zamkiem. Pod zamkiem mieściła się kancelaria grodzka, a z drugiej strony wzgórza, w oddalonym bezpiecznie murowanym budynku znajdowało lokum archiwum miejskie. Gdy do tej panoramy miasta dodamy, niewidoczny na miedziorycie, staw, okalający miasto od zachodu i północnego zachodu, z groblą wiodącą do Bramy Lubelskiej, ogrody, dworki i chaty na przedmieściach, cerkwie Wniebowzięcia NMP i Św. Praksedy na przedmieściu Brzeskim i folwark starościński na północ od Góry Zamkowej, będziemy mieli wyobrażenie o układzie przestrzennym i wyglądzie ówczesnego Chełma. Aby obraz miasta był pełny, należy jeszcze wspomnieć o istniejącej w drugiej połowie XVIII w. swoistej dzielnicy przemysłowej, jaka wytworzyła się przy drodze do Lublina, gdzie pracowało 5 młynów, 8 browarów, słodownie, woskobojnie, folusze i cegielnie. Właścicielami tych obiektów byli bazylianie, pijarzy, starosta i mieszczanie. W okresie Oświecenia ożywienie gospodarcze było zjawiskiem powszechnym tylko w większych ośrodkach miejskich, stąd stan mniejszych miast i miasteczek nie ulegał wyraźnej zmianie, czego najlepszym przykładem był Chełm. Wielki pożar, jaki wybuchł w 1788 r., zniszczył większą część budynków miejskich wraz z ratuszem i umocnieniami obronnymi. Spłonęło wtedy około 120 domów i wszystkie kramy. Zmusiło to władze państwowe, sprawujące nadzór nad miastami królewskimi, do wydania zakazu wznoszenia budynków drewnianych w obrębie centrum miasta. By nakaz ten był łatwiejszy do wykonania, pozwolono używać budulca ze sfatygowanych już murów miejskich, które ponadto nie spełniały funkcji obronnych ze względu na rozwój techniki wojennej. Po pożarze przyjechał do Chełma z polecenia władz sekretarz Departamentu Policji Wincenty Kozłowski, którego zadanie polegało na ustaleniu szkód i pomocy dla poszkodowanych i całego Chełma. Postępowanie Kozłowskiego wpłynęło na radykalną zmianę stosunków wśród chełmskiego mieszczaństwa. W obliczu trudności ekonomicznych, zwiększenia ciężarów miasta przez sekretarza Kozłowskiego i starosty, umilkły wewnętrzne waśnie. Wspólne niebezpieczeństwo utraty praw jednoczyło mieszczan chełmskich bez względu na stan posiadania. W 1788 r. władze miasta widząc rosnące niezadowolenie wysłało do Warszawy swoich przedstawicieli w celu uwolnienia od nakładanych ciężarów.
5. Pod panowaniem carskiej Rosji
Burza dziejowa w naszym kraju w ostatnich latach Rzeczypospolitej nie pozwoliła na utrwalenie nowych zdobyczy społeczno - politycznych polskich miast. Na skutek blokowania reform, braku dyplomacji oraz złych stosunków pomiędzy szlachtą a monarchią kraj coraz to bardziej pogrążał się w anarchii i słabości. Ponadto Rzeczypospolita traciła na rzecz sąsiednich mocarstw coraz to większe terytoria, które stale ingerowały w jej wewnętrzne sprawy. Wojna pomiędzy Rosją a Turcją w latach 1768-1774 zapoczątkowała łańcuch wydarzeń, które doprowadziły do I rozbioru Polski. Konflikt między Rosją, Austrią i Prusami, jaki wywołała wojna wschodnia, stanowił zasadniczą przyczynę podziału. Rosja, od której zależała decyzja i w której od dawna narastały dążności aneksyjne, zaakceptowała w pewnym momencie pruską propozycję, by spór między mocarstwami rozwiązać kosztem Polski. Dzieło reform wspierał czynnie biskup unicki Porfiry Ważyński, który objął władzę nad diecezją w 1790 r. W jego konsekracji w Warszawie brał udział król Stanisław August Poniatowski i liczna grupa senatorów i posłów. Najdobitniejszym dowodem rangi biskupa jest tablica znajdująca się w chełmskiej Bazylice NMP wmurowana na cześć dowódcy Tadeusza Kościuszki: "Tadeusz Kościuszko modlił się w Katedrze Chełmskiej dnia 11 lipca 1791 r. i z Biskupem Porfiriuszem Ważyńskim omawiał insurekcję. Wodzowi Narodu w hołdzie Ziemia Chełmska." W 1791 uchwalono Konstytucję 3 Maja – pierwszą w Europie nowoczesną ustawę zasadniczą. Likwidowała ona federacyjną Rzeczpospolitą Obojga Narodów i na jej miejsce tworzyła unitarną Polskę. Konstytucja znosiła liberum veto i prawo do zawiązywania konfederacji. Wprowadzała trójpodział władzy, zasadę suwerenności narodu, a także zwiększała prawa mieszczan i w mniejszym stopniu chłopów. Reformy wprowadzono zbyt późno i wywołały one szybką reakcję sąsiednich państw. Rosja doprowadziła do zawiązania konfederacji targowickiej i w obronie rzekomo pogwałconych praw szlachty zaatakowała Polskę. W dniu 27 kwietnia 1792 r. podpisano w Petersburgu akt generalnej konfederacji koronnej, który ogłoszono 14 maja 1792 r. w Targowicy. Na jej czele stanął Szczęsny Potocki. W obronie dzieła konstytucji rzucono część posiadanych wojsk. Dowództwo armii ukraińskiej powierzono księciu Józefowi Poniatowskiemu. Cofała się ona pod naporem rosyjskim. Dnia 10 lipca siły polskie oparły się o Bug. Pod Dubienką przygotował obronę Tadeusz Kościuszko. Wzmocnione pozycje polskie zaatakował 17 lipca generał rosyjski M. Kachowski. Klęska pod Dubienką otworzyła drogę na Chełm. Książe Józef Poniatowski przybył do Chełma 19 lipca. Szybko posuwające się wojska rosyjskie zmusiły dowództwo do opuszczenia Chełma a Rosjanie zajęli miasto i całą Ziemię Chełmską. Potrzeby utrzymania wojsk carskich i konfederackich były olbrzymie przez co rosła do nich nienawiść. Miasto zmuszone do ponoszenia uciążliwych świadczeń na wojska carskie i konfederackie zwróciło się do konfederacji z prośbą o ulżenie ciężarów. Domy polskie i żydowskie były zajęte na kwatery, wartownie, magazyny, szpitale, stajnie i piekarnie. W celu podniesienia warunków sanitarnych wykopano dwie studnie miejskie: jedną w północno-zachodniej części rynku, a drugą we wschodnim odcinku ul. Uściługskiej. W ostatnich latach XVIII w. zbudowano chodniki przed domami w centrum miasta, co pozwalało przechodniom nie tonąć w błocie w okresie deszczowym, ale niewiele poprawiło ogólny wygląd miasta. W początku XIX w. jedynie rynek i ul. Lubelska były wybrukowane, pozostałe uliczki, według ówczesnych opisów pozostawały: "... wąskie, krzywe i nadzwyczaj błotniste, zabudowane rozpadającymi się domami i budami żydowskimi [...] zamieszkałe w większej części przez Żydów [...] ulice niebrukowane. Domy w większej części drewniane. Budowa, gdzie pomieszczony magistrat miasta, są to szczątki owego przez biskupa Suszę wspomnianego z zegarem Ratusza, który zniszczony w 1788 roku pożarem, zachował aż dotąd ślady doznanej klęski." Po wybuchu powstania kościuszkowskiego 6 kwietnia 1794 r. chełmska szlachta ogłosiła przystąpienie do powstania. Do Chełma napływały wojska powstańcze, na których czele stanął gen. Józef Zajączek. Na jego zlecenia Komisja Porządkowa wysłała uniwersały wzywające pospolite ruszenie. Decyzja była spóźniona, gdyż napór wroga narastał z dnia na dzień. 8 czerwca 1794 roku pod miastem doszło do bitwy pomiędzy 6 tys. żołnierzami regularnego wojska polskiego i 2 tys. kosynierów wraz z 14 działami a siłami rosyjskimi w liczbie 16,5 tys. żołnierzy z 24 działami. Po 7 godzinnych walkach wojsko rosyjskie zmusiło Polaków do odwrotu, którego dobra organizacja zapobiegła całkowitej zagładzie korpusu. W starciu poległo ok. 300 powstańców. Po bitwie oddziały rosyjskie wdarły się do miasta, które zostało ograbione i zdewastowane. Podczas rabunków zniszczono archiwum miejskie przechowywane w zakrystii oo. pijarów. Po zatwierdzeniu przez sejm grodzieński drugiego rozbioru Polski wprowadzono nowy podział na województwa, powołując do życia województwo chełmskie. Jednakże trzeci rozbiór Polski przekreślał awans miasta i zepchnął go do rzędu małych miast prowincjonalnych. Chełm po trzecim rozbiorze znalazł się pod zaborem austriackim w tzw. Galicji Zachodniej (1795 – 1809) i przeżywał poważne trudności gospodarcze. Dotyczyło to terenów na zachód od Bugu, gdyż tereny zabużańskie zostały wcielone do Rosji. Zrzucenie obcego jarzma nastąpiło w wyniku zwycięskiej kontrofensywy wojsk księcia Józefa Poniatowskiego na południowych obszarach dawnej Rzeczypospolitej. Nadzieje na lepszą przyszłość, jakie wiązali Chełmianie z formalnym włączeniem miasta do terytorium Księstwa Warszawskiego w 1810 r., właściwie nie spełniły się. Po upadku Napoleona, na początku 1813 r. wojska carskie przekroczyły granice Księstwa i niejako w pierwszej kolejności opanowały Chełm. Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego z 1815 r. pozostające dotychczas pod rosyjską okupacją wojskową miasto wraz z ziemiami nadbużańskimi znalazło się pod panowaniem Romanowów. Trwało ono wyjątkowo długo, bo aż równo 100 lat, do czasów pierwszej wojny światowej. Lata zaborów przyniosły degradację administracyjną Chełma. W 1816 r. zlikwidowano powiat chełmski i Chełm zepchnięto na drugi plan w obszarze dawnej ziemi chełmskiej, podlegał administracyjnie władzom obwodowym w Krasnymstawie. Z lat 1822 i 1823 pochodzą dwa najstarsze zachowane plany Chełma, przedstawiające zabudowę miasta na obszarze staromiejskim i na przedmieściach. gallery}historia_chelma/35{/gallery} Mury obronne już nie istnieją, ale doskonale czytelny jest jeszcze ich przebieg. Widać duże zagęszczenie zabudowy w obrębie dawnych umocnień i swobodną zabudowę, często w zieleni ogrodów, na terenach przedmiejskich. W okresie powstania listopadowego (XI 1831-X 1832) w mieście organizowano oddziały pomocnicze, które brały udział w walkach na terenie województwa lubelskiego. Symbolem patriotycznej postawy ziemiaństwa stał się właściciel Rudy gen. Henryk Kamieński, zasłużony w walkach Napoleońskich, który prowadząc ostatni kontratak na przyczułek rosyjski poległ pod Ostrołęką. Po upadku powstania w regionie rozwijała się działalność konspiracyjna, w której uczestniczyli m.in. klerycy seminarium unickiego. Szczególny wymiar na ziemi chełmskiej miało powstanie styczniowe (1865). Wieś polska przed powstaniem przeżywała okres wielkich trudności ekonomicznych i walki chłopów o zniesienie pańszczyzny. Ukaz o uwłaszczeniu z 1861 r. zawiódł nadzieje chłopów polskich, gdyż nie objął Królestwa Polskiego. Wzmogły się nastroje rewolucyjne wsi polskiej a strajki objęły wiele folwarków szlacheckich. Chełmianie solidaryzowali się z dążeniami postępowych sił całego narodu. Po zakończonych tragicznie zajściach w Warszawie z 1861 r. w całym Królestwie Polskim rozszerzały się manifestacje religijno – patriotyczne. W kościele pijarskim odbyło się uroczyste nabożeństwo za poległych. Niestety rozbudowane struktury konspiracyjne, tworzone m. in. przez braci Niemirowskich i Bogdanowiczów zostały rozbite na skutek zdrady. Po głośnym zabójstwie, dokonanym przez członków miejscowej organizacji konspiracyjnej na osobie szpiega Aleksandra Starczewskiego i jego przyjaciółce, aresztowano 23 obywateli chełmskich, nie licząc sporej liczby osób pochodzących z innych miejscowości regionu lubelskiego. W 1863 r. większość chełmian zatrzymanych w związku z tą aferą skazano na zesłanie syberyjskie. W czasie powstania Chełmianie brali udział w walkach partyzanckich. Niektórzy z nich dostali się do niewoli w znanej bitwie pod Fajsławicami 24 sierpnia 1863 r. Podczas wejścia do miasta oddziałów Kajetana Cieszkowskiego nie było wątpliwości po czyjej stronie była ludność Chełma. Powstańców powitała procesja na czele z duchowieństwem obu obrządków. Szły chorągwie, katedralny chór śpiewaków, cechy mieszczańskie z chorągwiami i muzyką, a za nimi olbrzymie rzesze mieszkańców Chełma. Kiedy pochód minął rogatki hrubieszowskie rozległy się głosy dzwonów kościelnych i cerkiewnych, zabrzmiała muzyka i pieśni chóralne. Był to triumfalny pochód, po przejściu którego ludność chełmska przywitała powstańców w domach. Upadek powstania i jego następstwa odbiły się echem w Chełmie. Represje dotknęły wszystkich, którzy brali udział w powstaniu jawnie lub z nimi sympatyzowali. Wśród ofiar carskiego terroru znajdowali się ludzie z różnych środowisk społecznych i zawodowych. Z tamtych czasów pozostały liczne rozsiane mogiły powstańcze, m.in. w Chełmie, Włodawie, Sosnowicy, Siedliszczu i Sawinie. W lesie niedaleko Sawina istnieje do dziś duży kamień narzutowy, zwany Kamieniem Powstańców ze względu na organizowane tu zbiórki i biwaki powstańcze. Jednocześnie władze carskie przystąpiły do akcji rusyfikacyjnej, która miała szczególnie duże nasilenie na terenie powiatu chełmskiego i Podlasia.Nastąpiły krwawe prześladowania unitów połączone z kasatą unii w 1875 roku. Ofiarą represji padł biskup unicki Jan Kaliński, którego aresztowano i zesłano w 1866 r. do Rosji, gdzie wkrótce zmarł.Przeprowadzono kasatę zakonu pijarów, bazylianów i reformatów, a budynki klasztorne przeznaczono na cele szkolne. Po roku 1866 budynki klasztoru Reformatów zostały rozbudowane na potrzeby gimnazjum żeńskiego, początkowo unickiego, a od 1875 - prawosławnego, zwanego Instytutem Maryjskim. Miejscowi zakonnicy, jeśli nawet nie trafili do więzień i na zsyłkę, to w następstwie likwidacji wszystkich istniejących tu klasztorów chrześcijańskich zostali w większości wywiezieni z miasta. Opieszałe wykonywanie przez niektórych Polaków zatrudnionych na posadach w administracji lokalnej, rozkazów rosyjskich władz wojskowych narażało ich bądź to na proces sądowy i karę nagany, bądź też nawet na dymisję i przymusowe osiedlenie na Syberii (doświadczył tego w 1863 r. Burmistrz chełmski Bogumił Kurczewski). Królestwo Polskie zostało przeorganizowane, zwłaszcza w celu usprawnienia nadzoru policyjnego. Reforma z 1867 r. przywróciła ponownie status miasta powiatowego dla Chełma i od tego momentu funkcjonowało ono trwale jako największy powiat guberni lubelskiej. W drugiej poł. XIX w. nastąpił znaczny rozwój miasta i jego rozbudowa, związana z wspomnianym już podniesieniem Chełma do rangi siedziby powiatu, uwłaszczeniem chłopów, otwarciem granicy celnej z Rosją i przeprowadzeniem linii Kolei Nadwiślańskiej. Budowa linii kolejowej w latach 1878-1890 przyczyniła się do intensywnego rozwoju miasta w kierunku północno-zachodnim i północnym, z zajęciem terenu w pobliżu torów kolejowych i wykształceniem się ul. Kolejowej, łączącej centrum miasta z dworcem głównym. Tereny wsi Obłonie, dawniej leżącej poza miastem, znalazły się przy głównej drodze, wiodącej do stacji kolei żelaznej. Przeprowadzenie linii kolejowej spowodowało zupełnie wyraźny wzrost uprzemysłowienia miasta. W 1874 r. przemysł reprezentowały: młyn parowy, browar oraz warzelnia miodu. W 1880 r. powstała fabryka maszyn rolniczych i odlewnia żelaza. Założycielem jej był inż. Wilhelm Kretzschmar. W 1907 r. fabryka przeszła na własność Franciszka Gassnera. Oprócz wyżej wspomnianych istniały także wytwórnia kafli, dwie rzeźnie oraz trzy kotlarnie. W 1894 r. otworzono również drugą fabrykę maszyn i narzędzi rolniczych przy ul. Pokrowskiej, której założycielem był Krytyn Dratt. W 1910 roku powstała w Chełmie jeszcze jedna fabryka założona przez Daumana. Była to rektyfikacja i fabryka wódek, słynąca z wyśmienitych nalewek. Władze carskie zapoczątkowały zabudowę terenów znacznie oddalonych od centrum i leżących na przeciwległych krańcach, przy głównych drogach dojazdowych do miasta. W roku 1880 na Pilichonkach powstał duży kompleks koszarowy z cerkwią garnizonową Św. Trójcy, a przy ul. Hrubieszowskiej, w sąsiedztwie lasu „Borek" - szpital wojskowy z kaplicą prawosławną. Przy ul. Hrubieszowskiej w latach 1892-1893 Towarzystwo Opiekuńcze prowadziło budowę szpitala miejskiego, lecz z braku funduszy poprzestano na niewielkim pawilonie i tymczasowym baraku. Od 1880 r. do pierwszej wojny światowej została wymieniona cała zabudowa górnego odcinka ul. Lubelskiej, gdzie w miejsce parterowych domków powstały okazałe kamienice murowane, często bogato zdobione. Dalsze odcinki ul. Lubelskiej, głównej ulicy miasta, też stopniowo zabudowywano solidnymi kamienicami. Zmienił się w tym czasie wygląd całego Chełma. Oprócz murowanej, wielopiętrowej zabudowy ulicznej i okazałych gmachów publicznych, pojawiły się dodatkowe akcenty architektoniczne w postaci cebulastych hełmów montowanych na kościołach rzymsko- i greckokatolickich, zamienianych na cerkwie prawosławne. Obok katedry, ubranej w złocone banie, powstała wyniosła dzwonnica w stylu bizantyjskim, a na najwyższym punkcie wzgórza chełmskiego, w miejscu dawnego grodu, w latach 1876-1884 ustawiono cerkiewkę Św. Cyryla i Metodego, mającą upamiętniać kasatę unii. Przy kompleksie koszarowym 65 Moskiewskiego pp, u zbiegu ul. Lubelskiej i Trubakowskiej, w latach 1901-1908 została wystawiona okazała cerkiew p.w. Św. Aleksieja, Piotra, Iona i Filipa, na cześć cara Mikołaja II i pamiątkę jego pobytu w Chełmie. Tuż przed wybuchem pierwszej wojny przy ul. Mickiewicza, a ówczesnej Świętoduskiej, rozpoczęto budowę cerkwi prawosławnej NMP Włodzimierskiej. W 1904 r. częściowo osuszono staw przy ul. Lubelskiej i rozebrano młyn nad Uherką; w miejscu stawu powstał park miejski. Była to pierwsza zaplanowana przestrzeń zielona przeznaczona na cele rekreacyjne dla mieszkańców. Teren parku urozmaicały: strumyk, wypływający od ul. Obłońskiej, pagórek z dawnym Cmentarzykiem i sztuczny stawek z altanką, do której prowadził drewniany pomost. Drugi kompleks zieleni powstał z inicjatywy władz cerkiewnych na chełmskiej Górze, w najbliższym otoczeniu katedry. Możliwe, że wtedy rozebrano resztki fundamentów pałacu starościńskiego, istniejącego jeszcze w 1778 r. w miejscu obecnego wejścia na teren Góry Katedralnej. Wcześniej niewielkie skupiska zieleni zasadzono przy seminariach duchownych i szkole maryjskiej. W pierwszych latach XX w. przeprowadzono wiele prac porządkowych w dzielnicy żydowskiej, ze szczególnym uwzględnieniem synagogi, którą w 1901 r. wyremontowano i ułożono wokół niej chodniki, a w 1903 r. ogrodzono. Prace te prawdopodobnie wymuszone zostały przez naczelnika powiatu chełmskiego na Dozorze Bóżniczym w związku z planowaną wizytą cara w Chełmie. Z tej samej okazji w 1904 r. na Górze Chełmskiej obok klasztoru Bazylianów wystawiony został reprezentacyjny budynek Chełmskiego Bractwa Bogarodzicy. W 1912 r. Gmina Żydowska ogłosiła przetarg na budowę nowego domu modlitwy zw. synagogą małą, który wystawiono obok starej synagogi (wielkiej), istniejącej w tym miejscu od XVI w. Mała synagoga postawiona została w ciągu zwartej zabudowy, przy ul. Wesołej (obecnie Kopernika). Pomimo uporządkowania centrum miasta i podniesienia estetyki głównej ul. Lubelskiej, budowy kilku gmachów państwowych i cerkwi, Chełm nie robił korzystnego wrażenia. Władysław S. Reymont, który odwiedził Chełm w 1908 r., ocenił jego wygląd bardzo krytycznie: "... samo miasto, pomimo prześlicznego położenia jest brzydkie, lada jako zabudowane, straszliwie brudne i literalnie zapchane żydowskimi komórkami; ot, zwykła nasza powiatówka, składająca się z jednej dosyć szerokiej ulicy, która się ciągnie grzbietem wzgórza do stóp katedry, i z kilkudziesięciu zaułków, rozrzuconych bezładnie po stromych zboczach. Imponująca jest tylko liczba cerkwi ... ." Liczba cerkwi, na obszarze tak małego miasta, mogła rzeczywiście zadziwiać. W wyniku akcji rusyfikacyjnej w 1909 r. wyznawcy prawosławia przewyższali liczebnie katolików i Polaków. W związku z planami utworzenia guberni chełmskiej, rząd carski tworzył nowy obraz Chełma, w którym złocone kopuły większych i mniejszych cerkwi stanowiły dominujące akcenty w panoramie miasta. W początku XX w. na terenie całego miasta istniało aż 13 cerkwi bądź kaplic domowych, z których 10 zaznaczonych było odpowiednim zwieńczeniem dachu. Od 1910 r. w Chełmie świeciły nie tylko kopuły cerkiewne, w tym roku została uruchomiona pierwsza elektrownia miejska przy ul. Pokrowskiej. Inicjatorem przedsięwzięcia był Bronisław Boguszewski. Pierwsze urządzenia do oświetlania ulic składały się, co prawda, tylko z 15 latarni zawieszonych na słupach, lecz było to dla miasta bardzo ważne wydarzenie, znacznie ułatwiające życie mieszkańców. Utworzenie guberni chełmskiej w 1912 r. przyśpieszyło rozwój miasta. Wydzielona z guberni lubelskiej i siedleckiej gubernia chełmska obejmowała powiaty: hrubieszowski, tomaszowski, część lubartowskiego, chełmski, krasnostawski, zamojski i biłgorajski oraz bialski i część powiatów konstantynowskiego, radzyńskiego i włodawskiego. Nowa gubernia miała liczyć 13644 km² z ok. 900 tys. mieszkańów. W gubernialnym Chełmie mieszkało wówczas 23314 osób.
6. Rewolucja
Niestety rozwój gospodarczy nie szedł w parze z ogólnymi interesami polskiego społeczeństwa. Był to okres największego ucisku społecznego, narodowego i religijnego, likwidacji unii, umacniania prawosławia w Chełmie i Ziemi Chełmskiej, triumfu caratu i jego klęski. Do obudzenia się aktywności politycznej i społecznej żyjących w Chełmie Polaków i częściowo Żydów przyczyniła się rewolucja 1905-1907. Cały kraj był poruszony wydarzeniami rewolucyjnymi. W Chełmie były rozrzucane nielegalne odezwy. W żeńskim progimnazjum prowadzono agitację strajkową. Na terenie powiatu chełmskiego ruch rewolucyjny obejmował wsie i miasteczka. Pierwsze dni rewolucji 1905 roku mijały w Chełmie pod znakiem strajku szkolnego. Uczniowie V i VI klasy gimnazjum przybyli do dyrektora Newskiego z żądaniem wprowadzenia do szkół języka polskiego oraz spełnienia postulatów z pogróżką, iż w razie nie wykonania żądań nikt z uczniów nie będzie uczęszczał do gimnazjum. Wśród młodzieży szkół chełmskich agitację rewolucyjną prowadzili przybyli z Warszawy studenci. W lipcu 1905 r. przystąpili do strajków robotnicy w mieście i robotnicy rolni powiatu chełmskiego. W przebiegu rewolucji 1905-1907 w Chełmie dały się zauważyć zjawiska, które w innych miastach Lubelszczyzny nie występowały w tak dużej skali. Chodzi tu o wzmożoną i mającą wyraźne antypolskie nastawienie działalność nader tu licznie wtedy reprezentowanych rozmaitych grup ludności rosyjskiej. Z okazji wybuchu wojny z Japonią 2 lutego 1904 r. odbyła się w Chełmie „patriotyczna” manifestacja, w której brało udział około 200 osób. Ale jednocześnie z uzewnętrznieniem procarskich uczuć wśród Rosjan, już w 1904 roku wystąpiły z coraz większą siłą uczucia nienawiści do caratu. W marcu oraz grudniu 1905 r. doszło do starć między ludnością katolicką a prawosławną i wojskiem carskim. Ponadto dochodziło do zamachów zbrojnych na życie funkcjonariuszy administracji i policji. Najczęściej inicjowały je i kierowały nimi działąjące w Chełmie nielegalne i nierzadko współpracujące partie i organizacje rewolucyjne, jak: PPS, SDKPiL, Partia Socjalistów Rewolucjonistów i żydowski Bund. Jednym z efektów działań owych stowarzyszeń w skali kraju było uzyskanie w 1906 r. pozwolenia na tworzenie związków zawodowych. W Chełmie swoich branżowych organizacji doczekali się wówczas robotnicy przemysłu żelaznego, pracownicy gorzelni i murarze. Wśród członków wspomnianych organizacji lewicowych warto wymienić urodzonego w Borowicy Szmula Zygelbojma, członka chełmskiego oddziału Bundu, późniejszego sekretarza generalnego Bundu oraz radnego Warszawy i Łodzi. Po klęsce wrześniowej znalazł się na emigracji w Londynie, gdzie bezskutecznie starał się poruszyć sumienie świata w obliczu holocaustu. Po upadku powstania w getcie warszawskim w 1943 r. Szmul Zygelbojm popełnił samobójstwo w proteście przeciw bezczynności aliantów wobec ludobójstwa Żydów. W listopadzie 1905 r. Żydzi i młodzież zorganizowali manifestację. Wystąpili oni z okazji październikowego manifestu wolnościowego, który odczytano o godzinie 12 w soborze katedralnym. Wieczorem tego dnia zbierali się gromadami Żydzi, a działacze rewolucyjni prowadzili wśród nich agitację. W dniu 3 listopada tłum cztero-pięcio tysięczny organizował się w synagodze pod przewodnictwem rabina przy współudziale młodzieży i uczniów miejskiego gimnazjum. Tłum wznosząc okrzyki, niosąc czerwone sztandary, na których umieszczono w językach ukraińskim, polskim i żydowskim hasła “Swoboda”, przemarszował do szkoły Maryjskiej, internatu seminarium nauczycielskiego, szkoły mechanicznej, szkoły duchownej i seminarium duchownego, a następnie wrócił do śródmieścia. W grudniu 1905 r. doszło do poważnych starć, kiedy to śmiertelnie raniono naczelnika straży ziemskiej kapitana Preobrażeńskiego, który znajdował się obok Urzędu Powiatowego. Tego samego dnia sędzia śledczy Korowicki i starszy strażnik Gridin wracając ze szpitala wpadli w półapkę i zostali ostrzelani przez rewolucjonistów. Zamach spowodował aresztowanie członków Chełmskiego Komitetu Socjalistów Rewolucjonistów. Duże znaczenie dla zachowania tradycji narodowych miała działalność powstałego w 1910 r. pod kierownictwem dr Edwarda Łuczkowskiego Odziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, skupiającego polską inteligencję, duchowieństwo oraz ziemian. Podobną wymowę miało powołanie amatorskiego Koła Teatralnego w 1904 r. W 1913 r. czynne były dwa „kinematografy”: Syrena i Oaza. Okres rządów rosyjskich zakończył się w 1915 r., kiedy w wyniku zwycięskiej ofensywy państw centralnych, Królestwo Polskie znalazło się pod okupacją niemiecko-austriacką. Dnia 17 sierpnia 1914 roku ogłoszono w Chełmie ewakuację, gdyż postęp wojsk nieprzyjacielskich na froncie zagrażał miastu. Rosjanie wycofujący się z Chełma zdołali wywieźć najcenniejsze eksponaty muzealne. Pozostałe, jeśli nie zostały później rozgrabione, to w znacznej części uległy dewastacji. Wtedy to zagrabiono i wywieziono do Rosji cudowny obraz Matki Bożej Chełmskiej.
7. Pierwsza wojna światowa
Pod koniec sierpnia wojska austriackie stoczyły z Rosjanami bitwę pod Komorowem i Zamościem, było wielu zabitych i rannych. 1 lipca 1915 roku nastąpiło zajęcie Chełma przez Austriaków. Działania wojenne poprzedzone były zniszczeniem i rozgrabieniem największych zakładów przemysłowych oraz majątku wiejskiego. Zniszczeniu uległo prawie 44% budynków, straty koni sięgały 63%, bydła 74%, a trzody chlewnej aż 92,6%. Powszechnym zjawiskiem była nędza i choroby zakaźne. We wrześniu 1915 r. przebywał w Chełmie Józef Piłsudski podczas pościgu za armią rosyjską i marszu I Brygady Legionów na wschód. Bug przekroczył pod Dubienką. Nowy okupant był nieco bardziej otwarty na oczekiwania polskiego społeczeństwa czego wyrazem były zakładane szkoły. Powołano m.in. Szkołę Filologiczną Chełmską, będącą zalążkiem późniejszego I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Czarneckiego, jednej z najbardziej zasłużonych placówek oświatowych na terenie miasta. Przy Gimnazjim im. Stefana Czarnieckiego istniało Muzeum Ziemi Chełmskiej, noszące imię jednego ze swych współtwórców – Wiktora Ambroziewicza. W powiększaniu jego zbiorów wspomagała profesorów gimnazjum młodzież szkolna. Szczególnymi zasługami wykazał się Kazimierz Janczykowski, który organizował dla swych uczniów wycieczki i obozy wędrowne po terenie powiatu chełmskiego. W salach muzeum eksponowano cenne znalezisko archeologiczne – neolityczny grób z Poniatówki. Znaczną część zbiorów tworzyły zabytki sakralne, pochodzące z cerkwi i kaplic pounickich. Szczególnie cenna była, dziś niestety zaginiona, kolekcja portretów chełmskich biskupów unickich. W muzeum przechowywano znaczne pozostałości dawnych księgozbiorów chełmskich, które uległy rozproszeniu w czasie pierwszej i drugiej wojny światowej. Po opuszczeniu miasta przez władze guberni chełmskiej i ludności pochodzenia rosyjskiego, przystąpiono do likwidacji licznych obiektów wystawionych w celach rusyfikacyjnych. Jako pierwszą w 1918 r. zburzono cerkiewkę Św. Cyryla i Metodego, stojącą na szczycie Wysokiej Górki. W latach następnych zdjęto cebulaste zwieńczenia z kaplic dawniej istniejących w gmachach publicznych i szkołach, a także ze świątyń katolickich. 9 lutego 1918 podpisano traktat brzeski pomiędzy państwami centralnymi a tzw. Radą Ukraińską. Jednym z punktów traktatu było odstąpienie Ukrainie Chełmszczyzny i Podlasia. Wytyczona granica dawała Ukrainie cały powiat tomaszowski, hrubieszowski, włodawski, prawie cały Zamojski, chełmski, radzyński i konstantynowski oraz po części biłgorajski i krasnostawski. Łącznie 16 tys. km² i około miliona ludności, z której 55% stanowili Polacy, a jedynie 30% Ukraińcy. W Chełmie w tym okresie odbyła się wielka manifestacja ludności, związana z aktualnymi wydarzeniami politycznymi. Zgromadzeni w liczbie około 30 tys. mieszkańcy Chełmszczyzny, Podlasia i innych regionów wyrażali stanowczy protest przeciwko postanowieniom traktatu. Ostatecznie do ratyfikacji traktatu nie doszło, na co wpływ miało nie tyle zgodne potępienie tego aktu przez opinię publiczną, co niewywiązywanie się ukraińskiego rządu Skoropatskiego z zobowiązań zbożowych oraz zbliżająca się klęska Niemiec i Austro-Węgier. 2 listopada 1918 r. oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej pod dowództwem rotmistrza Generała Orlicz-Dreszera zajęły Sobór katedralny i rozbroiły załogę austriacką. Na szczególną uwagę zasługuje postawa młodzieży chełmskiej, która czynnie włączyła się w działania swych nauczycieli i dowódców. Chełmscy uczniowie pomagali rozbrajać wojska okupacyjne, wspierali tworzące się oddziały wojskowe. Wielu z nich zasiliło szeregi powstającego w Chełmie 1 Pułku Szwoleżerów, którego nominalnym szefem był J. Piłsudski. Ci, którzy nie wstąpili do kawalerii, zaciągnęli się do formowanego następnie 7 pp Legionów, dla którego Chełm stał się miastem garnizonowym.
8. Wojna polsko-bolszewicka (1919-1920)
W okresie pomiędzy zawarciem pokoju brzeskiego a klęską Niemiec w wojnie, stosunki pomiędzy Niemcami a bolszewikami cechowała wzajemna współpraca. Wynikiem tego było przejmowanie przez Armię Czerwoną z rąk niemieckich terenów ich okupacji. Bolszewicy pragnęli uzyskać bezpośredni dostęp do granicy niemieckiej w Prusach Wschodnich by czynnie wpływać na wydarzenia polityczne w zrewolucjonizowanych Niemczech. Marsz Armii Czerwonej na zachód i zajmowanie kolejnych miejscowości opuszczanych przez wojsko niemieckie odbywał się zanim jeszcze Wojsko Polskie po odzyskaniu niepodległości zdążyło się sformować i podjąć jakiekolwiek działania. Na początku 1919 r. Sowieckie Naczelne Dowództwo wydało Armii Czerwonej rozkaz wykonania rozpoznania w głąbaż do rzeki Bug, w ten sposób rozpoczynając operację „Cel Wisła”. 5 stycznia 1919 r. radzieckie samoloty dokonały bombardowania dworca kolejowego w Chełmie. Tocząca się wojna polsko-radziecka i zajęcie przez Polskę większości terenów uprzednio przyznanych Ukrainie doprowadziło do likwidacji administracji ukraińskiej. 12 listopada 1919 r. we Włodawie powstała Czerowna Gwardia i 10 osobowy oddział Czerwonej Armii Konnej, po czym siły te przejęły władzę w miasteczku. 21 listopada 1918 r. we Włodawie doszło do starcia zbrojnego pomiędzy kawalerią a oddziałem Czerwonej Gwardii. Miasto spacyfikowano i dokonano masowych aresztowań wśród działaczy ruchu rewolucyjnego. 15 i 16 sierpnia 1920 r. w zaciętych walkach o przeprawę pod Dubienką oraz w bitwie pod Cycowem Wojsko Polskie odniosło efektowne zwycięstwo nad oddziałami Armii Czerwonej, m.in. dzięki znakomitemu wykorzystaniu kawalerii. Odziały polskie w sile 900 ludzi rozbiły siły rosyjskie liczące około 1800 żołnierzy. 17 sierpnia 1920 r. dzięki szybkiemu manewrowi wojsk polskich Grupy Wołyńskiej dowodzonej przez gen. Edwarda Rydza-Śmigłego i obsadzeniu Włodawy oraz Hańska zadano klęskę 58 Dywizji Armii Czerwonej, która została pozbawiona drogi odwrotu przez Bug. Po dłuższych walkach nieprzyjaciela zupełnie rozgromiono zdobywając wiele karabinów oraz biorąc w niewolę przeszło 700 jeńców. W tym samym czasie 1 armia konna Budionnego, mająca za zadanie jak najszybsze wsparcie wojsk Tuchaczewskiego na froncie pod Warszawą związana była walkami pod Lwowem, a każdy dzień tam spędzony był niezbędny dla zwycięstwa polskiego nad Wieprzem, Wisłą i Wkrą. Spóźniony manewr armii Budionnego i uderzenie przez Hrubieszów, Zamość i Lublin napotkał na kontrofensywę znad Wieprza by zostać pobitym w bitwach pod Komarowem i Zamościem. Od 12 do 21 września gen. Rozwadowski, dowodząc operacjami na południu, armiami generała Sikorskiego na Wołyniu i generała Hallera w Galicji Wschodniej pobił wszystkie trzy armie radzieckiego Frontu Południowo –Zachodniego.
9. Dwudziestolecie Międzywojenne
19 marca 1921 r. w Chełmie Marszałek Józef Piłsudski dokonał dekoracji sztandaru, w uznaniu zasług 1 Pułku Szwoleżerów, wojennym Orderem Virtutti Militari V klasy. Po 1918 r. Chełm stanowił ważny ośrodek miejski i był siedzibą powiatu. Po przejęciu w 1920 r. kościoła katedralnego przez zakon jezuitów rozpoczęto prace remontowe, zmierzające do przywrócenia świątyni wyglądu z 1870 r. Projekt całkowitej przebudowy opracował ówczesny konserwator województwa lubelskiego Jerzy Siennicki, a pracami budowlanymi kierował architekt Konrad Szretter. W pierwszym etapie zmieniony został wygląd zewnętrzny katedry: cebulaste, bizantyjskie hełmy oraz kopuła na kościele i dzwonnicy zastąpione zostały barokowymi. W latach trzydziestych prowadzono prace wewnątrz świątyni, zacierając soborowy wystrój i likwidując malowidła ścienne. Jedynym elementem, jaki pozostawiono z okresu przebudowy na sobór prawosławny, jest portyk kolumnowy, dostawiony do elewacji frontowej katedry. Bardzo śmiałym zamierzeniem urbanistycznym, które miało duży wpływ na rozwój przestrzenny Chełma, było rozpoczęcie budowy dużego osiedla dla zarządu i pracowników, mającej się przenieść z Radomia, Okręgowej Dyrekcji Kolejowej. Projekt, opracowany przez architektów warszawskich Adama Kuncewicza i Adama Paprockiego, realizowany był z przerwami od 1928 do 1939 r. Osiedle rozplanowane zostało na części folwarku Obłonie, którego ziemie od lat kilku władze miejskie usiłowały pozyskać pod zabudowę. Plan rozbudowy Chełma wykorzystywał sieć istniejących dróg i topografię terenu, a obejmował obszar położony pomiędzy torami kolejowymi od północy a szosą Hrubieszowską od południa. Pierwotnie teren osiedla miał zająć powierzchnię 432 ha. Ostatecznie pod budowę dzielnicy kolejowej przejęto grunta o powierzchni 50 ha. Duże założenie planistyczne, choć zrealizowane tylko w niewielkiej części, zostało sprzęgnięte główną osią z dworcem kolejowym i wzgórzem kredowym. Osiedle, przeznaczone na siedzibę Okręgowej Dyrekcji PKP i mieszkania dla urzędników kolei, posiadało bogaty program socjalny i różnorodną zabudowę w stylu dworkowym, wkomponowaną w zieleń i urozmaicony teren północno-wschodniego stoku wzgórza katedralnego. W latach trzydziestych kontynuowano zacieranie śladów rusyfikacji Chełma. Rozebrano w tym czasie dwie cerkwie prawosławne: jedną u zbiegu ul. Trubakowskiej z Lubelską, drugą przy skrzyżowaniu ul. Mickiewicza i Kolejowej. W latach 1918-1939 w Chełmie brakowało wielkiego przemysłu, przeważała drobna wytwórczość. Rzemiosło w 76% pozostawało w rękach żydowskich, natomiast w drobnym handlu dominacja własności żydowskiej wzrosła do 82%. Ze pewnego sprawozdania dowiadujemy się, iż w mieście istniało m.in.: 17 składów zboża i mąki (wszystkie żydowskie), 16 piekarni (w tym 10 żydowskich), 11 masarni, 8 jatek mięsnych (wszystkie żydowskie), 7 hurtowni spożywczych (6 żydowskich), 3 hurtownie żelaza (2 żydowskie), 4 składy olei mineralnych oraz 5 hoteli: „Centralny” przy ul. Lubelskiej 42, „Wiktoria” ul. Lubelska 30, „Angielski” ul. Mikołaja 12, „Brystol” ul. Kopernika 10, „Kowelski” ul. Kolejowa 85. Największymi zakładami były fabryki maszyn rolniczych Gassnera i Dratta oraz zakład przemysłowy Rektyfikacja i fabryka Wódek Adolfa Daumanna, która już przed pierwszą wojną światową osiągnęła przerób 3 mln litrów. Wśród wielu wyróżnień warto wspomnieć o tym z 1925 r., kiedy to fabryka otrzymała złoty medal Grand Prix Międzynarodowej Wystawy w Brukseli. W okresie dwudziestolecia międzywojennego wybudowano także nowy ratusz, siedzibę magistratu. Planowano wzniesienie domu dochodowego ze sklepami od frontu, jednak wobec braku sali na zebrania i widowiska, przeznaczono część nowej budowli na salę teatralną. Tam też ponoć w latach dwudziestych zadebiutowała kilkuletnia Ida Haendel, późniejsza światowej sławy skrzypaczka.
10. Druga wojna światowa
II wojna światowa przeszkodziła w dalszej odbudowie i pracach na rzecz miasta. Jeszcze przed wybuchem wojny władze miasta powołały Sztab Obrony Przeciwlotniczej, który miał bronić ludność przed ewentualnym atakiem z powietrza. Pierwsze ofiary bombardowania miasta miały miejsce 8 września, kiedy to zginęło 17 osób, zniszczeniu uległ dworzec kolejowy oraz 16 budynków. W wojskowych planach obronnych Chełm nie stanowił ważnego punktu strategicznego i był jedynie ośrodkiem przez który przebiegała linia kolejowa dofrontowa z Kowla do Lublina i dalej do Dęblina oraz do Radomia przez Lublin i Puławy. W czasie wojny obronnej 1939 r. przez międzyrzecze Bugu i Wieprza przetoczyły się masy wojska polskiego kierujące się z północy na południe. Chełm był głównym punktem zbornym przy formowaniu się grupy armii gen. Dąb-Biernackiego, któremu Naczelny Wódz, po wkroczeniu Armii Czerwonej, nakazał przebijać się do Rumunii. 25 września wtargnęły do Chełma radzieckie czołgi, wywołując popłoch przynajmniej części obecnych tam wojsk. Zapadła decyzja o zaniechaniu obrony miasta i ewakuacji w kierunku Krasnegostawu i Lublina. W obronie Chełma uczestniczyły dwa baony nadwyżek 35 pp oraz grupa pocztowców. Miasto zostało opanowane przez oddziały 36 Bpanc., działające w ramach Grupy Północnej. W tym czasie na północ od Chełma rozgrywał się jeden z ostatnich aktów tragicznego września. W nocy z 30 września na 1 października cofające się od wschodu polskie oddziały gen. W. Orlika-Rückemana stoczyły regularną bitwę pod Wytycznem z przeważającymi siłami sowieckimi. Rosjanie opuścili Chełm 7 października 1939 r. kilkanaście dni po zawarciu porozumienia niemiecko-radzieckiego i ustaleniu linii demarkacyjnej na Bugu. Los wziętych do niewoli oficerów był straszliwy, gdyż zostali zamordowani w Katyniu. Nie będąc świadom okrucieństwa Rosjan często oddawali się w ich ręce mając nadzieję na lepsze traktowanie przez Słowian. Wojska niemieckie wkroczyły do Chełma 9 października 1939 r. Aresztowanych zostało 20 zakładników. Ponadto zażądano zdawania broni do komendantury miejskiej, która miała siedzibę w budynku magistratu. Nowy okupant od początku starał zjednać sobie Ukraińców obiecując im po wojnie Wielką Ukrainę. W zamian zarządano bezwzględnej lojalności i poddaństwa. Terror hitlerowski w Chełmie pochłonął wiele ofiar. 1 grudnia aresztowano w Chełmie 800 Żydów, po czym popędzono ich w kierunku Hrubieszowa. Mordu dokonano pod Mojsławicami, gdzie zabito 300 osób. W latach 1940-1943 działały obozy pracy przymusowej, po których likwidacji wywożono Żydów do katowni Sobiboru i na Majdanek. W pierwszych dniach 1940 r. Niemcy dokonali w Chełmie likwidacji pacjentów Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego. Oddział SS dokonał egzekucji 440 mężczyzn, kobiet i dzieci. W tym też roku, w czerwcu i lipcu, przeprowadzono w lesie Kumowa Dolina masowe egzekucje na inteligencji i wojskowych. Do form prześladowań należały wysiedlenia. Chełm był siedzibą przesiedlonych z Poznańskiego i z Wołynia. Wysiedlenia wiązały się z akcją przesiedleńczą 30 tys. Niemców z okolic Chełma i Lublina. W wyniku podjętych przygotowań do wojny z ZSRR teren całej Lubelszczyzny został nasycony wojskiem. Po jej wybuchu w Chełmie zorganizowano obóz dla jeńców radzieckich – Stelag 319. Pierwszy powstał przy ulicy Okszowskiej, drugi w pobliżu lasu Borek, na południowych polach miejskich. Obozy mieściły w 1941 r. 125-130 tys. jeńców radzieckich, włoskich i jugosłowiańskich. Pomimo chorób i terroru ludzie ci przetrwali w Chełmie do kwietnia 1944 r., kiedy to padli ofiarą egzekucji w Borku, gdzie zakopywano i palono zwłoki zamordowanych. Od początku okupacji rozpoczęło się tworzenie struktur polskiej konspiracji. Na przełomie listopada i grudnia 1939 r. powstały pierwsze placówki Służby Zwycięstwu Polski, które stały się zalążkiem chełmskiego obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej. W ramach AK scalono szereg organizacji konspiracyjnych, osiągając liczebność ok. 10 tys. ludzi. Najliczniejszą część AK stanowili żołnieże Batalionów Chłopskich. Na terenie ziemi chełmskiej działały również struktury Narodowych Sił Zbrojnych oraz podziemie komunistyczne z Polską Partią Robotniczą i oddziałami Gwardii Ludowej, przekształconej w 1944 r. w Armię Ludową. Polskie organizacje konspiracyjne prowadziły działalność dywersyjną oraz organizowały akcje odwetowe. Do największej akcji zbrojnej doszło 17 kwietnia 1944 r. w Wojsławicach, kiedy połączone oddziały AK, Bch, AL i partyzantki radzieckiej stoczyły kilkugodzinną walkę z formacjami niemieckimi i ukraińskimi. W miarę wzrostu ruchu oporu na terenie powiatu w latach 1943-1944 wprowadzono zasadę zbiorowej odpowiedzialności za aktu sabotażu i dywersji. Z rozklejanych na murach miejskich obwieszczeń mieszkańcy miasta mogli się dowiedzieć o odbytych egzekucjach oraz poznać nazwiska zabitych osób. Często ginęli ludzie spoza miasta. W 1944 r. wielu zatrzymanych w więzieniu chełmskim rozstrzelano bądź uduszono gazem i spalono w Borku. W końcowym okresie wojny nasiliły się publiczne masowe egzekucje. Do największej doszło 10 marca 1944 r., kiedy to rozstrzelano 49 osób, w większości żołnierzy AK, na terenie miejskiego placu zwanego Targowicą. Wśród prześladowców wyróżniał się bestialski Niemiec sudecki SS-Oberscharführer Hugon Raschendorfer, będący postrachem Chełma. W lipcu ruszyła ofensywa radziecka spod Kowla. Przełamanie obrony niemieckiej na Bugu w okolicach Dorohuska między 18 a 21 lipca 1944 r. umożliwiło szybki rozwój ofensywy radzieckiej na obszarze Lubelszczyzny. Wojska radzieckie i polskie zajęły Chełm w godzinach nocnych z 22 na 23 lipca. W trzy dni później na chełmskich ulicach odbyła się uroczysta defilada I i II Dywizji I Armii Wojska Polskiego. Ludzie płakali, kobiety obcałowywały polskich żołnierzy.
11. Polska Ludowa
W tym samym czasie w Moskwie Stalin decydował o przyszłych losach Polski. Ustalono iż miejscem powołania nowego rządu polskiego - Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego zostanie pierwsze duże miasto zajęte przez Armię Czerwoną. Chełm stał się tym samym tymczasową stolicą ziem polskich kontrolowanych przez komunistów oraz fikcyjną kolebką tzw. władzy ludowej. Podlegająca ZSRR nowa administracja ziem polskich w komunikacie radiowym nadanym w Moskwie wieczorem 22 lipca 1944 r. poinformowała, że w Chełmie powstał PKWN, oraz że ogłoszono Manifest Lipcowy. Program polityczny klasy robotniczej powstały rzekomo w niepozornej drukarni „Zwierciadło” przy ul. Lubelskiej, w rzeczywistości powstał w Moskwie. W Chełmie manifest wydrukowano 26 lipca, a PKWN dotarł do miasta dopiero 27 lipca, gdzie rozlokował się w gmachu dawnej dyrekcji Kolei. Manifest zapowiadał m.in. gruntowną reformę rolną, upaństwowienie przemysłu i całkowitą zmianę orientacji politycznej. 1 sierpnia nowy rząd przeniósł się do Lublina. Mijały miesiące i u wielu ludzi powoli mijała radość z odzyskanej wolności. Nadchodził bowiem dla Polski i całej Europy Wschodniej ponury czas stalinizmu. Mimo, że leżąca na wschodnich obrzeżach państwa ziemia chełmska należała do raczej słabo rozwiniętych obszarów, w okresie powojennym była widownią wielu ważnych wydarzeń. Warto pamiętać, że bezpośrednio po zakończeniu wojny był to rejon bardzo aktywnego działania podziemia niepodległościowego, toczącego walkę z reżimem komunistycznym. Ostatnie oddziały i struktury zostały rozbite dopiero w latach pięćdziesiątych. Władze miejskie, likwidując zniszczenia powstałe w wyniku działań wojennych, przystąpiły do opracowania planów rozwoju Chełma. Plan przewidywał niewielki rozwój miasta, oparty na usługach dla mieszkańców i powiatu oraz skromnej bazie przemysłowej. Zakładał bardziej racjonalne zagospodarowanie terenów już częściowo zainwestowanych. W tym samym czasie miały miejsce także i wielkie inwestycje. Na wschód od miasta, ulokowano dużą cementownię „Chełm I". Uwzględniając kierunek najczęściej wiejących wiatrów i czynniki klimatyczne, zakład cementowy zlokalizowano około 5 km na wschód, w pobliżu wsi Serebryszcze. Z powstaniem cementowni wiąże się istnienie kopalni kredy, zajmującej obszar około 500 ha w miejscu, gdzie dawniej istniała Góra Kredowa, będąca najstarszą nekropolią chełmską i jednym z najwyższych wyniesień w okolicach Chełma. W 1959 r. odbyła się sesja wyjazdowa w Chełmie z udziałem specjalistów z różnych dziedzin. W jej wyniku opracowano plan etapowego i perspektywicznego zagospodarowania miasta, przy założeniu przewidywanego rozwoju przemysłu cementowego. Plan przewidywał ogromny napływ ludności - docelowo do 70 tysięcy w 1980 r. Zgodnie z tym planem w północno-wschodniej części miasta powstało duże osiedle mieszkaniowo-handlowe, zaspokajające potrzeby pracowników związanych z przemysłem cementowym, a w pobliżu placu Niepodległości, przy tzw. Gmachu Dyrekcji wzniesiono czterokondygnacyjne bloki mieszkalne. W związku z poważną awarią, w wyniku której zapadła się na dużej przestrzeni ul. Lubelska w rejonie kamienic: 34, 36 i 36a, Chełm otrzymał kredyty na planową akcję zabezpieczającą Stare Miasto. Sesja naukowa w grudniu 1966 r. stała się przełomem w historii Chełma, gdyż wykazała unikatowość w skali europejskiej istniejących pod miastem wyrobisk kredowych, celowość ich zabezpieczenia i udostępnienia turystom, a jednocześnie konieczność dostosowania zabudowy obszaru staromiejskiego do niestabilnych warunków gruntowych. Opracowane zostały wówczas wytyczne urbanistyczno-konserwatorskie, które stały się podstawą wieloletniego programu prac remontowych, rozbiórkowych i projektowych. Przyjęty program architektoniczno-konserwatorski przewidywał wydobycie i zachowanie wartości zabytkowo-historycznych w odniesieniu do poszczególnych obiektów i całych zespołów. Ze względu na specyfikę podłoża, jednoznacznie wykluczono lokalizowanie w najstarszej części miasta wielokondygnacyjnych budowli i obiektów o funkcjach uciążliwych, co miało decydujące znaczenie w dalszym rozwoju miasta i wpłynęło na zachowanie historycznej zabudowy Starego Miasta. Zgodnie z planem perspektywicznym, w latach siedemdziesiątych rozpoczęto na dużą skalę zabudowę terenów na południowy wschód od miasta. Wiązało się to z budową w tym rejonie Chełmskich Zakładów Obuwia wraz z hotelem robotniczym, szkołą zawodową i blokami mieszkalnymi. W dalszym etapie pomiędzy ul. Wojsławicką, Lwowską, Połaniecką i I Armii Wojska Polskiego powstało osiedle XXX-lecia PRL o 28 blokach cztero- i pieciokondygnacyjnych. W 1 czerwca 1975 Chełm stał się na nowostolicą województwa. Na nowo utworzone, po 180 latach województwo chełmskie obejmowało obszar 3,9 tys. km². W jego skład wchodziły wszystkie gminy dawnego powiatu chełmskiego, część gmin powiatów: 4 z krasnostawskiego i 5 z włodawskiego oraz dwie z hrubieszowskiego i jedna z powiatu parczewskiego. Pod względem administracyjnym na terenie województwa chełmskiego wyodrębniono 4 miasta i 25 gmin. Zamieszkiwało w nich 224 tys. ludzi, z których 55% utrzymywało sie w pracy w rolnictwie. W burzliwym roku 1980 ziemia chełmska była miejscem organizacji pierwszych strajków robotniczych, które doprowadziły do powstania niezależnych struktur związkowych. 20 stycznia 1981 r. na zebraniu delegatów Zakładowych Komitetów Założycielskich NSZZ „Solidarność” z ponad 100 zakładów pracy województwa chełmskiego utworzony został Region Chełmski NSZZ „Solidarność” z siedzibą w Chełmie. 13 grudnia 1981 r. wprowadzono stan wojenny w Polsce. W województwie chełmskim internowano 105 działaczy i członków „Solidarności”. W związku z aresztowaniami prowadzono strajki. Związek ten aktywnie uczestniczył w wydarzeniach z początku lat osiemdziesiątych oraz w odbudowie niepodległego państwa polskiego po 1989 r.
12. III Rzeczpospolita
W 1989 doszło do obrad przy okrągłym stole, wynikiem czego były wybory do Sejmu i Senatu w czerwcu 1989 r. Tym samym nastał kres rządów Polski Ludowej i nastąpił czas III Rzeczpospolitej. 27 maja 1990 r. odbyły się wybory samorządowe. W miastach województwa chełmskiego wygrała koalicja Komitetów Obywatelskich „Solidarność”. W grudniu 1990 r. w drugiej turze wyborów prezydenckich wygrał Lech Wałęsa bijąc Stanisława Tymińskiego w stosunku 64,4% do 35,6%. Czas ten był trudny dla wielu mieszkańców Chełmszczyzny. W naszym województwie rosło bezrobocie liczące 7922 bezrobotnych spośród 248800 osób zamieszkujących. Zwolnień grupowych dokonało 69 zakładów, a objęły one 1519 osób. Ważnym wydarzeniem było uruchomienie 1 października 1990 r. międzynarodowego przejścia granicznego Dorohusk – Jagodzin pomiędzy Polską a Ukrainą. Przedtem wykorzystywane one było w celach wojskowych i istniało tylko dla prominentnych działaczy partyjnych. 6/7 października 1992 r. dokonany został częściowy demontaż pomnika Braterstwa Broni, blaszane rzeźby żołnierzy przeniesiono na cmentarz wojenny w lesie borek. Lata dziewięćdziesiąte to próba zmierzenia sie z nowym ustrojem zarówno rynkowym jak i administracyjnym. Częste zmiany i odwoływanie władz miejskichnie sprzyjają rozwojowi miasta. Pozytywne kroki to próba nawiązania międzynarodowych stosunków w celach partnerskich, czego efektem jest stworzenie Euroregionu „Bug” powstałego z województw pogranicznych ze strony polskiej oraz obwodów z Białorusi i Ukrainy. Po reformie administracyjnej z 1998 roku miasto Chełm znalazło się w granicach województwa lubelskiego jako powiat grodzki. Tym samym ranga miasta zmniejszyła się m.in. przez wycofanie głównych siedzib instytucji administracyjnych.
II.ZABYTKI CHEŁMA
1.Stare miasto
Na zachód od Górki Chełmskiej rozciąga się Stare Miasto, którego początki sięgają czasów księcia Daniela Romanowicza, kiedy powstała otoczona wałami osada miejska. Na jej bazie w 1392 r. na prawie magdeburskim zostało lokowane miasto, które defacto istniało już wcześniej jako miasto "na prawie polskim i ruskim". W XVI w. za murami miejskimi powstały pierwsze przedmieścia: Lubelskie wzdłuż traktu lubelskiego oraz Brzeskie w północnej części miasta. W kolejnym wieku pojawiły się nowe przedmieścia - Podwale i Lwowskie. Po likwidacji murów miejskich na początku XIX w. centrum i przedmieścia coraz bardziej przekształcały się w jednolity organizm miejski. Do XIX w. w mieście dominowała zabudowa drewniana, chociaż już w 1788 r. po olbrzymim pożarze władze państwowe zaleciły wznoszenie budynków murowanych w centrum miasta. Dokonano również regulacji rynku i ul. Lubelskiej, głównej linii komunikacyjnej miasta. Intensywny ruch budowlany rozpoczął pod koniec XIX w. W tym czasie powstały zachowane do dzisiaj kamienice przy Lubelskiej oraz Reformackiej, Kopernika, Krzywej, Pocztowej i Lwowskiej. Obecnie centralnym miejscem starego miasta nadal jest dawny rynek noszący od okresu międzywojennego imię znanego chełmskiego społecznika dr Edwarda Łuczkowskiego. W ostatnich latach rynek został uporządkowany i wyłożony stylową kostką. Przeprowadzone w trakcie Początek XX wieku. Widok na ulicę Lubelską w kierunku dawnego rynku. renowacji badania archeologiczne pozwoliły na odsłonięcie pozostałości dawnego RATUSZA chełmskiego, którego początki sięgają XV w. Zniszczony przez liczne pożary, został ostatecznie rozebrany w 1848 r. Jego miejsce zajął kompleks sklepików żydowskich, zwany potocznie „OKRĄGLAKIEM", który istniał do II wojny światowej. Obok pozostałości ratusza i usytuowanej obok kamienicy starosty, warto zwrócić uwagę na zrekonstruowaną STUDNIĘ MIEJSKĄ oraz POMNIK POLEGŁYCH ZA OJCZYZNĘ, ufundowany w 1930 r. i odbudowany po zniszczeniu w latach 80-tych. Znajdujące się na nim nazwiska chełmskich ochotników, poległych w wojnie polsko-bolszewickiej, zostały ponownie umieszczone po kolejnej renowacji w 2002 r. Ciekawym zabytkiem jest również pochodzący z początków XX w. DREWNIANY KIOSK z gazetami, niegdyś własność żydowskiego kupca Majera Dobkowskiego. Wzdłuż ul. Lubelskiej ciągnie się dziewiętnastowieczna zabudowa, szczególnie ciekawa w zachodniej części starówki. U zbiegu Lubelskiej i Podwalnej kończyły się niegdyś mury miejskie. W trakcie wymiany nawierzchni w tej części miasta archeolodzy odkryli pozostałości BRAMY LUBELSKIEJ, jednej z bram dawnego Chełma. Wśród znajdujących się przy Lubelskiej kamieniczek kilka należy do szczególnie ciekawych. Przy Lubelskiej 3 znajduje się budynek dawnego KONSYSTORZA PRAWOSŁWNEGO z końca XIX w., wykorzystywany obecnie przez Państwową Szkołę Muzyczną im. Ignacego Jana Paderewskiego. Warto niewątpliwie zwrócić również uwagę na odrestaurowaną kamienicę Lewinsztajnów przy ul. Lubelskiej 8, powstałą w 1893 r. według projektu architekta powiatowego A. Sokołowa. W okresie między-wojennym miał w niej siedzibę popularny żydowski Klub Szachowy. W budynku przy Lubelskiej 10, powstałym w 2 połowie XIX w., od 1899 r. funkcjonowała drukarnia i skład materiałów piśmiennych Majera Josefa Bronfelda, w której między innymi wydawano w latach 1933-1939 słynny w całym kraju miesięcznik literacki „Kamena", założony przez chełmskich nauczycieli, Kazimierza Andrzeja Jaworskiego i Zenona Waśniewskiego. Inna ciekawa kamienica znajduje się po drugiej stronie ulicy, przy Lubelskiej 27. Budynek stanowił własność żydowskiej rodziny Kupferów i powstał w 1890 r. według projektu Juliana Cieszkowskiego. Początkowo mieścił jeden z pierwszych hoteli w Chełmie, a w okresie międzywojennym szereg sklepów i warsztatów rzemieślniczych. Miały tutaj siedzibę liczne żydowskie organizacje polityczne, między innymi Żydowska Socjalno-Demokratyczna Partia Robotnicza Poale Syjon (Robotnicy Syjonu). W piwnicach kamienicy znajduje się jedno z wejść do chełmskich podziemi, wykorzystywane obecnie przez restaurację „Gęsia Szyja". W południowej pierzei obecnego Placu Łuczkowskiego znajduje się malowniczy ciąg jednopiętrowych kamieniczek (Lubelska 37-53), budowanych i przebudowywanych od XVII do XX w. Z innych obiektów przy ul. Lubelskiej warto wymienić budynek przy Lubelskiej 30, powstały w 1910 r., prawdopodobnie według projektu M. Adlera z oficyną dobudowaną w latach 30-tych. W okresie międzywojennym znajdował się tutaj popularny hotel „Wiktoria" Berka Lewinsztajna. Przy Lubelskiej 34 w powstałej ok. połowy XIX w. kamienicy znajdowała się jedna z najbardziej znanych aptek chełmskich, początkowo własność F. Filipowicza, a następnie znanego społecznika Józefa Papużyńskiego. W 1901 r. w budynku miał nocować ukrywający się przed policją carską Józef Piłsudski. Szczególnie malownicza jest kamienica przy Lubelskiej 42, powstała na przełomie XIX i XX w., w której mieścił się w okresie międzywojennym Hotel „Centralny", własność Kiwy Wajnryba. Na rogu Lubelskiej i Podwalnej (Lubelska 57) znajduje się ciąg kamieniczek z połowy XIX w., reprezentujących typowy klasycyzm mieszczański, w których znajduje się obecnie część ekspozycji Muzeum Chełmskiego. Szczególnie ciekawą eklektyczną elewację (mimo zniszczenia) posiada kamienica przy ul. Lubelskiej 59, powstała pod koniec XIX w. według projektu A. Sokołowa. W podobnym stanie jest obiekt z przełomu XIX i XX w. pod numerem (Lubelska 75). W okresie międzywojennym mieściło się tutaj biuro Elektrowni Miejskiej. W dolnej części ulicy (Lubelska 70) znajduje się kamienica znanych przemysłowców Ledermanów, powstała na przełomie XIX i XX wieku według projektu A. Sokołowa. W okresie międzywojennym mieściła szereg sklepów i instytucji (m. in. Żydowską Bibliotekę im. Icchaka Lejbusza Pereca). Równie ciekawe kamienice znajdują się przy innych ulicach starówki chełmskiej. Na ul. Kopernika warto zwrócić uwagę na dom pod nr 6, pochodzący z połowy XIX w. oraz pod nr 14 z końca XIX w. W dolnej części ulicy (dawna Gęsia) pod nr 41 znajduje budynek łaźni żydowskiej z ok. 1900 r. Przy ul. Reformackiej uwagę zwraca kamienica pod nr 6 z początku XX w., zaprojektowana przez Stanisława Diehla, której elewację skomponowano według zasad eklektyzmu. Tuż przed wybuchem I wojny światowej przeniesiono do niej Chełmską Szkołę Kolejową. Ciekawa jest również pochodząca z końca XIX w. kamienica pod nr 7, mieszcząca obecnie popularną pizzerię „Kozak". Przy ul. Lwowskiej obok kamienic z końca XIX w. (nr 3 i 6) ciekawym obiektem jest dom Krystiana Dratta, właściciela powstałej w 1894 r. fabryki maszyn rolniczych i odlewni żeliwa. Budynek powstał ok. 1914 r. i obecnie mieści profesjonalne studio fotograficzne znanego chełmskiego artystę fotografika Ryszarda Karczmarskiego. Dziewiętnastowieczne kamienice znajdują się również przy ul. Narutowicza (14 i 16), ul. Pijarskiej (3, 5, 14) oraz ul. Mickiewicza (17). Przy ostatniej z wymienionych ulic zwraca również uwagę budynek pod nr 14, który powstał w 1928 r. z przeznaczeniem na Kinoteatr „Corso". W 1947 r. został zakupiony przez parafię polskokatolicką i obecnie pełni funkcję świątyni pw. MB Zwycięskiej. Przy ul. Sienkiewicza pod nr 8 znajduje się kamienica, w której urodził się Michał Hruszewski, znany ukraiński historyk i działacz polityczny. Nieopodal przy ul. Stefana Czarnieckiego usytuowane są zabudowania prawosławnego seminarium duchownego, użytkowane obecnie przez I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Czarnieckiego. Monumentalny obiekt powstał w 1890 r. na planie litery E. Wśród pomieszczeń szkolnych znajdowała się kaplica pw. św. Leontiusza, której kopuła zachowała się do dzisiaj. Warto zwrócić również uwagę na znajdujący się przy Placu Tadeusza Kościuszki 3 budynek Sądu Rejonowego, powstały w połowie XIX w. na potrzeby rosyjskiego seminarium nauczycielskiego.
2.Chełm - zespół Katedralny Bazylianów na Górze Chełmskiej
a. katedra gr.-kat. p.w. Narodzenia NMP, ob. bazylika rzym.-kat., mur., 1735–1756, proj. Paweł Fontana, arch. Tomasz Rezler, uszkodzona pożarem 1802, remont. 1809–1827 i 1837, bud. Leopold Salkowski, cz. przekształcona po 1875, gruntownie restaur. 1919–1935 (rekonstr. stanu pierwotnego), proj. Konrad Szretter i następnie pod kierunkiem inż. Włodzimierza Fąfrowicza, chór muzyczny 1938, proj. Antoni Forkiewicz, remont. 1966 i 1991, b. dzwonnica, mur., przed 1878, przebud. 1938, proj. Antoni Forkiewicz, remont. 1945, c. klasztor, ob. dom mieszkalny, mur., 1640–1649, cz. przebud. i remont. poł. XVIII, remont. 1908–1909, 1938–1939 i 1969, d. pałac biskupi, ob. w części mieszkania ss. zakonnych i sala różańcowa, mur., ok. 1711, dobud. skrzydła wsch. i restaur. 1830–1836, bud. Warzyniec Ziółkowski i Lepold Salkowski, uszkodzony i remont. dach 1843, przebud. 1876–1886, remont. z dobud. werandy od pd. i przybudówki od zach. ok. 1908–1909, adaptacja dla potrzeb jezuitów 1920, remont. 1921, gruntownie remont. skrzydło wsch. 1989–1990, e. Brama Uściługska (d. brama zamkowa), mur., ok. 1616, gruntownie przebud. poł. XVIII, zamieniona na dom mieszkalny k. XIX, remont. 1936–1937, inż. Włodzimierz Fąfrowicz i Antoni Forkiewicz, remont. 1965, f. budynek Chełmskiego Prawosławnego Bractwa Bogarodzicy i Muzeum Cerkiewno-Archeologiczne, ob. plebania, mur., 1904, remont. 1938–1939, adaptowany na dom dziecka 1956–1957, g. szpital, tzw. ochronka, mur., przed 1820, remont. i nadbud. piętra ok. 1880, remont. 1929, proj. Edward Kranz, remont. 1938 i 1946, h. dom dla służby klasztornej, ob. nie użytkowany, mur., XVII/XVIII, adaptowany na bibliotekę 1947, i. budynek gospodarczy, ob. sale katechetyczne i magazynowe, mur., XVII/XVIII, przebud. 1938–1939, proj. Antoni Forkiewicz, remont. po spaleniu 1955–1956, remont. i adaptowany 1979, j. kostnica, mur., po 1890, k. kapliczka za Bramą Uściługską, mur., XIX/XX, l. studnia zamkowa, mur., XIII, m. park, XIX, n. ogrodzenie, mur., XVIII. W ołtarzu głównym kopia wywiezionego podczas I wojny światowej cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej (obecnie eksponowana w Łucku) oraz srebrne antepedium późnobarokowe ze sceną hołdu składanego przez króla Jana Kazimierza Matce Boskiej Chełmskiej po bitwie pod Beresteczkiem w 1651 r. Skromne wyposażenie wewnętrzne – świątynia dwukrotnie (1875 - 1918 i 1940 - 1944) była przekształcana na cerkiew prawosławną. Przed bazyliką dzwonnica wolnostojąca z 1878 r., przebudowana i podwyższona w okresie międzywojennym. Obok klasztor bazylianów, wzniesiony w latach 1640-49 przez biskupa Metodiusza Terleckiego i biskupa Jakuba Suszę - rektora pierwszego gimnazjum chełmskiego, obecnie budynek mieszkalny. Pałac biskupi z początku XVIII w., siedziba biskupów greko-katolickich a następnie prawosławnych, później klasztor jezuitów i plebania. Od wschodu dawne zabudowania gospodarcze z XVII - XVIII w. wraz z dawną zamkową Bramą Uściłuską z 1616 r.
3.Chełm - Zespół popijarski.
Kościół Rozesłania Apostołów a. kościół, ob. par. p.w. Rozesłania Św. Apostołów, mur., 1753–1763, proj. Paweł Fontana, arch. Tomasz Rezler i bud. Gotfryd Szulc, remont. 1842, 1971–1972 i 1992–1993, b. kolegium, ob. plebania i Muzeum Okręgowe w Chełmie, mur., przed 1714, rozbud. i przebud. po 1720, arch. Dominik Bellotti, od 1726 murator Jan Rosochalski, remont. i adaptowany 1964–1968, c. oficyna, ob. dom kościelnego, mur., przed 1822, remont., d. budynek gospodarczy z fragmentem muru obronnego, mur., XVII, XIX, rozbud. przed 1939, remont. 1984, e. kuźnia, ob. dom mieszkalny, mur., ok. 1822–1865, rozbud. i adaptowana przed 1939, remont., f. figura MB Łaskawej*, kam., ok. 1753–1763, g. figura św. Józefa*, kam., ok. 1753–1763. Pierwotny kościół parafialny został ufundowany w 1417 r. przez Władysława Jagiełłę jako katedralny obok dawniej istniejącego kościoła par. p.w. Narodzenia N.P. Marii. Drewniany kościół spłonął w pożarze w 1578 r. Następny, kamienny powstał w 1585 r. z fundacji Jana Łaszcza starosty chełmskiego i mieszczan. Pijarzy zostali sprowadzeni do Chełma około 1667 r. i osadzeni przy kościele parafialnym przez bpa Tomasza Żeleńskiego oraz Mikołaja Świńskiego sufragana chełmskiego. Budowa kolegium trwała od 1668 do 1772 roku. Pomysł budowy nowej świątyni zgłosili pijarzy w 1735 r. Prawdopodobnie tę myśl podsunął im widok wznoszonej w tym czasie katedry unickiej na Górce. Na realizację projektu czekano do 1753 r., który to wykonał Paweł Fontana, znany projektant m.in. katedry unickiej w Chełmie. Wykonawcą został arch. Tomasz Rezler przy współpracy budowniczego Gotfryda Szulca. Ze strony pijarów aktywnie włączył się ks. Daniel Kamieński i ks. Stanisław Słubicki. Poprzedni, kamienny kościół został rozebrany w 1754 r., z wyjątkiem kaplicy Matki Boskiej Łaskawej. Zamożność fundatorów Andrzeja i Marianny z Radzimińskich Wolskich oraz starosty Wacława Rzewuskiego będącego wówczas hetmanem polnym koronnym, sprawiła, że w pięć lat po poświęceniu kamienia węgielnego mury świątyni zostały już wykończone. Powstała świątynia o imponującej architekturze baroku uważana jest za najpiękniejszy z chełmskich kościołów. Restaurowany 1878 i 1929. Późnobarokowy, typu centralno-podłużnego. Złożony z korpusa na rzucie wydłużonego ośmioboku z dwiema skośnie usytuowanymi kwadratowymi wieżami w narożnikach fasady pn. oraz z przylegającej do niego od pd. części prezbiterialnej. Sama fasada dwukondygnacyjna posiada głęboko cofniętą trójosiową, wklęsło-wypukłą część środkową. Kunszt roboty rzemieślniczej uwydatnia się w dachu. Dach nad nawą ośmiospadowy, strzelisty, z latarnią nakrytą cebulastym hełmem. Na samym szczycie nad kulą krzyż. Dach nad kaplicami i zakrystiami dwuspadowy. Nad przedsionkiem na szerokiej arkadzie absydy o łuku koszowym, wspiera się chór muzyczny, z którego prowadzą schody na wieżę do dzwonów. Ściany nawy i prezbiterium rozczłonkowane pilastrami. Stylizowane kapitele zdobi rokokowa snycerska dekoracja. Przy filarach nawy półkoliście wysunięte cokoły, na nich rzeźbione postacie 4 doktorów Kościoła, dwóch papieży: św. Grzegorza i św. Leona Wielkiego i dwóch biskupów: św. Augustyna i św. Ambrożego, wykonane przez słynnego lwowskiego rzeźbiarza Michała Filewicza. Jego dziełem jest również krata ażurowa na chórze muzycznym, ambona i chrzcielnica. Całe wnętrze kościoła przyozdabia polichromia wykonana przez Józefa Megiera, nadwornego malarza króla Augusta III, pochodzącego z Saksonii. Napis nad wejściem do świątyni oznajmia wchodzącym „Josephus Megier pinxit 1758”. J. Megier wykonał swą pracę z wielką starannością i umiejętnością. Na całość dzieła składają się kompozycje figuralne, obrazujące tytuł kościoła, kult Matki Bożej, św. Józefa Kalasantego. Są również krajobrazy iluzjonistyczne, architekturalne, rzeźby, wazony, kwiatony, girlany, muszle i kartusze wplątane w rokokową ornamentację. Ołtarz główny fundacji bpa Franciszka Olędzkiego sufragana kijowskiego, ustawiono w niewykończonym kościele już w 1756 r. Miejsce centralne zajmuje barokowy krucyfiks z XVII w., pięknej snycerskiej roboty, słynący łaskami. Krucyfiks bywa przesłaniany przez obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy. W nawie bocznej od strony wschodniej są następujące obrazy w ołtarzach: 1. Matki Bożej Częstochowskiej. Obraz otoczony kultem sięgającym czasów niewoli narodowej, gdy umęczony lud błagał Boga o wolność Ojczyzny. 2. Obraz św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem malowany na płótnie. 3. Obraz św. Józefa Kalasantego, twórcy bezpłatnych szkół elementarnych dla biednych dzieci. 4. Obraz Kajetana z Dzieciątkiem, wielkiego jałmużnika i opiekuna sierot. W nawie od strony zachodniej są następujące obrazy: 1. Obraz Przemienienia Pańskiego, skopiowany z płótna Rafaela. 2. Obraz Matki Bożej Łaskawej, szczególnie czczonej przez pijarów. 3. Obraz św. Józefa Oblubieńca NMP. Kościół wraz z klasztorem, kolegium pijarskim i budynkami gospodarczymi tworzył najbardziej okazały i rozbudowany zespół w obrębie istniejących jeszcze murów obronnych. Opracowano na podstawie "Kościół pod wezwaniem ROZESŁANIA ŚW. APOSTOŁÓW w Chełmie" autorstwa Ks. Mieczysława Jabłońskiego i Ks. Bolesława Uszczuka [Lubelskie Wydawnictwo Archidiecezjalne, 1995]
4.Chełm - zespół poreformacki
. Kościół Reformatów a. kościół p.w. św. Andrzeja Ap., mur., 1737–1750, proj. Paweł Fontana, remont. ok. 1830, przebud. na cerkiew 1868, zniszczony ok. 1918, gruntownie remont. 1934, 1837 i po 1955, b. klasztor, ob. internat, mur., ok. 1750, c. Instytut Maryjski, mur., 1865–1866 (skrzydło pd. i zach. - gimnazjum ruskie dla córek duchowieństwa gr.-kat.), proj. Ludwik Samota (?), bud. Jakub Schönbergow i Józef Erlich, kierownik budowy Władysław Kosmowski, dobud. skrzydła wsch. 1875, remont. 1913 i 1970, d. chlewnia, ob. magazyny szkolne, mur., po 1875, remont. 1970–1971, e. budynek gospodarczy, mur., po 1875, remont., f. ogród, XVIII-XIX, g. ogrodzenie, mur., 1755 i 1866, remont. 1935, 1954 i 1971–1975. Zbudowany w 1750 r. z fundacji Andrzeja Wolskiego, podsędka chełmskiego, z przylegającym do niego barokowym budynkiem klasztornym, przekształcany po kasacie klasztoru w 1864 r. na cerkiew prawosławną przy umieszczonym w klasztorze Instytucie Maryjnym dla panien prawosławnych, następnie dwukrotnie pełniący rolę świątyni ewangelickiej.
5.Chełm - zespół Cerkwii Prawosławnej p.w. św. Jana Teologa Apostoła
a. cerkiew, mur., 1846–1850, bud. Jan Lasota, gruntownie remont. 1867, 1959, 1961, 1976 i po pożarze 1990–1991, b. dzwonnica, mur., po 1867, remont. 1935, c. zespół plebani. Wzniesiona w latach 1848-52 przez rząd carski, w typie cerkwi ruskiej, klasycystyczna, z kopulastymi hełmami, centralna, na planie krzyża greckiego, z wolnostojącą dzwonnicą murowaną i utrzymaną w tym samym stylu plebanią prawosławną. Bogate wyposażenie wewnętrzne cerkwi, m.in. ikony i księgi liturgiczne od XVII w.
6.Chełm - kościół rzymskokatolicki pw. św. Mikołaja (d. cekiew greckokatolicka)
Chełm - kościół rzymskokat. pw. św. Mikołaja (d. cekiew greckokat.): a. cerkiew p.w. św. Mikołaja, mur., 1720–1727, remont. 1808, bud. Michał Voteski (wg proj. z 1805), 1826, 1836–1837, 1894–1896, 1920–1922 i gruntownie 1978, b. seminarium duchowne, mur., ok. 1769–1800, rozbud. 1836–1837, bud. W. Ziółkowski i Leopold Salkowski, remont. 1853–1860, rozbud. skrzydła pn. 1875, remont. i adaptowane 1920–1922, remont. l. 70 XX, c. internat, drewn., k. XIX, remont. i adaptowany 1920–1922, remont. 1968, d. internat, mur., ok. 1874, remont. i adaptowany 1920–1922, remont. 1950, 1968 i 1984–1986. Cerkiew p.w. św. Mikołaja, barokowa, jednonawowa, wzniesiona z fundacji biskupa Józefa Łowickiego w pierwszej połowie XVIII w, w miejscu pierwotnej cerkwi drewnianej wzmiankowanej od 1428 r. Obecnie siedziba Działu Sztuki Dawnej Muzeum Okręgowego i sala koncertowa. Do cerkwi przylega gmach XVIII w. seminarium duchownego.
7.Chełm - zespół Domu Modlitwy, tzw. Synagogi Małej
Zespół Domu Modlitwy, tzw. Synagogi Małej Bet-Hamidrasz, Besmedrysz : a. synagoga, mur., 1912–1914, remont. 1921, 1926, 1933–1934, cz. spalona 1939–1943, remont. 1955, b. dom rabina, mur., ok. 1914, remont. 1955, 1965, remont. i adaptowany 1984–1987.
8.Chełm - kinoteatr, ob. kościół polsko-katolicki
KINOTEATR "CORSO" następnie "APOLLO", ob. kościół pol.-kat. p.w. MB Zwycięskiej, ul. Mickiewicza nr 14, mur., 1928, proj. M. Krzywicki, rozbud. 1937, proj. A. Popławski.
9.Chełm - Magistrat
Dom dochodowy magistratu miasta Chełma, mur., 1926–1927, proj. z poprawkami bud. Fontarowicza. Ul. Lubelska nr 63
10.Chełm - podziemia kredowe pod Starówką Chełmską
Krocie miliardów maleńkich, ledwie dostrzegalnych pierwotniaków, najprostszych jednokomórkowych zwierzątek, żyły w tym morzu, na dno którego padał bezustanny, wprost ulewny deszcz martwych otwornic, tak bowiem nazywały się te zwierzątka. Rozmnażały się one niezmiernie szybko i w ogromnych ilościach, ale również szybko i masowo wymierały. Z drobnych szkielecików i skorupek tych żyjątek powstała i wytworzyła się nasza kreda. A gdy później wody morskie ustąpiły, odsłoniły się potężne osady kredowe, oślepiające w słonecznym blasku swą nagą białością.” Cytat Kazimierz Janczykowski, „Góra Chełmska i jej Królowa i Lud”. Tak jak to pięknie opisuje Kazimierz Janczykowski, Chełm położony jest na wzgórzu zbudowanym ze skał wapiennych, których jakość spowodowała zainteresowanie podziemną eksploatacją. Cała centralna część miasta zwana Starówką, poprzecinana jest na różnych głębokościach wielopoziomowymi podziemnymi korytarzami. Według badań archeologicznych przeprowadzonych w latach dziewięćdziesiątych poprzedniego wieku okazało się, że wydobycie kredy prowadzono już od XIII w., za panowania księcia włodzimiersko - halickiego Daniela Romanowicza. Jednak pełny rozkwit górniczej eksploatacji zaczął się w XVI oraz XVII wieku. Jak podaje siedemnastowieczny kronikarz Jakub Susza, chełmska kreda znana była szeroko w kraju. Właściciele posesji w centrum miasta zakładali podziemne małe kopalnie, do których wejścia stanowiły niejednokrotnie piwnice domów. Powstała w ten sposób pod miastem niewyobrażalna wielokilometrowa sieć przeplatających się korytarzy eksploatacyjnych na różnych głębokościach. chelm_podziemia_kredowe4.jpgKopalnia kredy oprócz funkcji wydobywczych dawała schronienie ludności podczas licznych wojen, najazdów i pożarów. Podczas pierwszej wojny światowej w niektórych partiach kredowych wywierzysk mieszkańcy miasta chowali przed wojskami okupacyjnymi swój dobytek. W czasie drugiej ukrywali się w nich prześladowani Żydzi. Niemcy nakazali władzom miejskim zamurowywanie licznych wejść do podziemi. Nakaz był o tyle nieskuteczny, że z prawie każdej śródmiejskiej kamienicy można się było dostać do kredowych lochów. Po wojnie niemal zapomniano o tym podziemnym nieznanym świecie. W związku z poważną awarią, w której wyniku zapadła się na dużej przestrzeni ul. Lubelska, Chełm otrzymał kredyty na planową akcję zabezpieczającą Stare Miasto. Sesja naukowa w grudniu 1966 r. stała się przełomem w historii Chełma, gdyż wykazała unikatowość w skali europejskiej istniejących pod miastem wyrobisk kredowych, celowość ich zabezpieczenia i udostępnienia turystom, a jednocześnie konieczność dostosowania zabudowy obszaru staromiejskiego do niestabilnych warunków gruntowych. Opracowane zostały wówczas wytyczne urbanistyczno-konserwatorskie, które stały się podstawą wieloletniego programu prac remontowych, rozbiórkowych i projektowych. Przyjęty program architektoniczno-konserwatorski przewidywał wydobycie i zachowanie wartości zabytkowo-historycznych w odniesieniu do poszczególnych obiektów i całych zespołów. Ze względu na specyfikę podłoża, jednoznacznie wykluczono lokalizowanie w najstarszej części miasta wielokondygnacyjnych budowli i obiektów o funkcjach uciążliwych, co miało decydujące znaczenie w dalszym rozwoju miasta i wpłynęło na zachowanie historycznej zabudowy Starego Miasta. W podziemnych korytarzach można znaleźć pozostałości wielu skamieniałości, jeżowce, belemnity, czy kawałki muszli. Miejscami utworzyły się na stropach niewielkie stalaktyty. Całość tworzy niepowtarzalny, zupełnie cichy świat kredowych grot i korytarzy. System podziemnych kopalni kredy pod Chełmem jest zabytkiem staropolskiego górnictwa, unikalnym na skalę europejską. Opracowano na podstawie: „Góra Chełmska i jej Królowa i Lud”, Kazimierz Janczykowski, Katalog wystawy w Muzeum Chełmskim "Zabytki Architektury Skalnej i Podziemnej w Fotografii", Stanisław Gołub, Artykuł Stanisławy Rudnik "Rozwój przestrzenny Chełma - tendencje historyczne i perspektywy" w "Chełm i Chełmskie w Dziejach".
11.Chełm - pałac Kretzschmarów
Pałac Kretschmarów, ob. USC, ul. Pocztowa nr 50, mur., 1895–1896, proj. A. Sokołow, rozbud. 1912, proj. K. Drozdowicz, remont. i adaptowany l. 80 XX.
11.Chełm - zespół dawnego szpitala wojskowego
ZESPÓŁ SZPITALA GARNIZONOWEGO, ul. Hrubieszowska, mur., 1892: a. 5 budynków szpitalnych, b. budynek sztabowy, ob. Bank PKO, c. kantyna, ob. biuro, d. wozownia, ob. garaż, e. kaplica prawosławna, ob. kościół rzym.-kat. par. p.w. Miłosierdzia Bożego (w trakcie rozbudowy), f. dom mieszkalny, wł. Wojskowa Agencja Mieszkaniowa, g. wieża ciśnień, h. warsztat, i. budynek socjalny, j. magazyn, k. 2 piwnice, l. wartownia, ob. poczta.
III.SŁYNNI CHEŁMIANIE:
1.Ida Haendel
Ida haendel była cudownym dzieckiem. Jej historia zaczęła się, kiedy miała 3 i pół roku. Wtedy to po raz pierwszy, zupełnie przypadkowo wzięła skrzypce należące do jej ojca i zaczęła na nich grać melodię pieśni śpiewanej przez jej matkę w pokoju obok. Wkrótce wraz z rodzicami przenieśli się z Chełma do jedno-pokojowego mieszkania w Warszawie, gdzie w wieku 4 lat rozpoczęła oficjalnie studia u mistrza Mieczysława Michałowicza w warszawskim konserwatorium, zdobywając pierwsze miejsce w konkursie w 1933 r. Po wyjeździe na zachód Europy, jako dziecko naukę gry na skrzypcach Ida Haendel kontynuowała w Paryżu, a następnie w Londynie u legendarnego mistrza Karla Flescha. Niestety wojna pokrzyżowała im drogi i kiedy wybuchła wojna Karl Flesch bojąc się o niepodległość Wielkiej Brytanii wyjechał do Holandii, a następnie do Szwajcarii gdzie zmarł. Odtąd młoda skrzypaczka uczyła się u geniusza pochodzenia rumuńskiego, jakim był kompozytor i pianista Enesco. W Londynie występowała na koncertach w Royal Albert Hall oraz grając charytatywne recitale koncertowe dla żołnierzy sił alianckich. Zaraz po drugiej wojnie światowej wyjechała na tournee do Ameryki Północnej, gdzie ostatecznie przeniosła się, osiedlając się na stałe w Montrealu. Początkowo jej kariera związana była głównie z Europą. Debiut muzyczny w Kanadzie miał miejsce podczas koncertu w 1957 roku w Hotelu Ritz-Carlton podczas Kongresu Żydowskiego. Całość była transmitowana przez stację radiową CBC, dzięki czemu utalentowana solistka została zauważona i w 1959 roku zagrała koncert Beethovena z Montrealską Orkiestrą Symfoniczną pod dyrygenturą Igora Markevitcha. Nazajutrz prasa wychwalała Panią Idę Haendel pod niebiosa, pisząc iż była ona największą atrakcją koncertu. Krytykom szczególnie przypadły do gustu technika oraz mocny i ciepły ton, zadziwiający jeśli brać pod uwagę drobną sylwetkę solistki. Koncerty skrzypcowe Idy Haendel są podziwiane na całym świecie, począwszy od obu Ameryk, poprzez Europę, aż po Azję. W 1973 roku podczas trasy koncertowej w Chinach z Jonem Pritchardem i orkiestrą Filharmonii Londyńskiej była pierwszą zachodnią solistką występującą w tym kraju po rewolucji kulturalnej. Jej karierze poświęcono film dokumentalny pod tytułem „Ida Haendel: A voyage of Music”, wyprodukowany w 1988 roku oraz „Art of Ida Haendel” z 2001 r. W roku 1992 uhonorowano ją Orderem Imperium Brytyjskiego. Opublikowała również autobiograficzną opowieść „Woman with Wiolin” w Londynie w 1970 roku. Wykonywany przez nią szeroki repertuar obejmuje partytury takich kompozytorów jak: - Bach, - Beethoven, - Czajkowski, - Vivaldi, - Tarini, - Wieniawski, - Walton. Ponad 70 lat po tym jak wyjechała z Chełma, po zrobieniu zawrotnej kariery na całym świecie Ida Haendel powróciła w tzw. sentymentalnej podróży do miasteczka, w którym się urodziła - do Chełma. Na szczególne słowa uznania zasługuje Stowarzyszenie Miasteczko, grono zapalonych entuzjastów, dzięki którym Pani Ida Haendel zgodziła się przyjąć zaproszenie i odwiedzić nasze miasto w związku z zaproszeniem Stowarzyszenia Miasteczko. W maju 2006 r. wystąpiła w Chełmie wraz z towarzyszącą jej Orkiestrą Symfoniczną Capellą Cracoviensis oraz uznanym dyrygentem Panem Stanisławem Gałońskim. Całość koncertu została zarejestrowana przez polskie radio a wydaną płytę nazwano "Historyczny powrót do Chełma".
2.Szmul Mordechaj Zygielbojm
Szmul Mordechaj Zygielbojm Urodził się 21 lutego 1895 r. w Borowicy koło Krasnegostawu w rodzinie żydowskich młynarzy, dziadek Abram, ojciec Joske, matka Hena Pinkier. Na początku XX wieku po pożarze młyna rodzina Zygielbojmów przeprowadziła się do Krasnegostawu. Mając 12 lat podejmuje pracę w „fabryce” drewnianych pudełek aptecznych żyda Barucha Lurje na grobli w Krasnystawie, gdzie ulega wypadkowi i traci palce lewej ręki. W czasie pierwszej wojny światowej, dokładniej pod koniec 1914 roku, podczas działań wojennych między Rosjanami i Austriakami rodzina Zygielbojmów opuszcza Krasnystaw wędrując do Rejowca a następnie w 1915 roku przeprowadza się do Chełma. Żyją biednie, trwa wojna, razem z dziesięciorgiem dzieci bez stałego miejsca zamieszkania i pracy. 20-letni Szmul podejmuje dorywczo różne prace, aby pomóc w utrzymaniu rodziny. Najdłużej pracuje w olejarni u kuzynki Estery Montik, następnie w szpitalu wojskowym i tartaku. W tym czasie staje się czynny politycznie i zaczyna działalność w Bundzie – lewicowej, antysyjonistycznej partii żydowskiej. Odtąd jego życie polega na ciągłych wyjazdach i prowadzeniu agitacji. Występuje z przemówieniem na zebraniu założycielskim Bundu w Chełmie i zostaje wybrany do zarządu a następnie w 1917 roku zostaje wybrany na delegata na konferencję partii do Lublina. Młody, energiczny, pełen zapału Szmul wywarł dobre wrażenie na działaczach partyjnych z Warszawy po czym zaangażowany został do pracy w centrali partii gdzie został sekretarzem generalnym Sekcji Żydowskiej Centralnej Komisji Związków Zawodowych. W 1927 roku został także wybrany do rady miejskiej Warszawy. W 1936 roku przeprowadził się do Łodzi, gdzie również został radnym. Po wybuchu II wojny światowej znalazł się w Warszawie. We wrześniu 1939 roku po 24 dniach walki o Warszawę jej obrońcy wysyłają parlamentariuszy. Miasto poddaje się a Niemcy biorą 12 zakładników wybranych spośród władz i wpływowych organizacji. Jest wśród nich m.in. prezydent Warszawy Stefan Starzyński oraz Szmul Mordechaj Zygielbojm. Niemcy, którym zależało na olbrzymim majątku Żydów chcieli ażeby ci dobrowolnie i bez oporu zgodzili się wejść pułapkę i przeprowadzili się do getta. Niemcy wyłonili spośród społeczności żydowskiej radę, która wzięta została za zakładników, ażeby dać gwarancje wykonania rozkazu. Składająca się z 24 członków i 24 zastępców rada miała dopilnować ażeby 80 tys. Żydów w ciągu zaledwie trzech dni przeprowadziło się do getta. Szmul Zygielbojm jako nieliczny oponował przeciwko i chciał przeciwstawić się gestapo. 5 listopada 1939 roku budynek Judenratu oblega coraz większy tłum. Do tych ludzi wychodzi Zygielbojm z wezwaniem: „Nie idźcie do getta. Nie poddawajcie się hitlerowskim rozkazom”. Niestety Judenrat podjął inną decyzję i rozesłał 400 gońców nawołujących do przeprowadzki. Po tym wydarzeniu Zygielbojm zrzekł się mandatu i ratując się przed grożącymi konsekwencjami ze strony gestapo wyjechał do Krakowa. Poszukiwany przez gestapo, postanowił opuścić Polskę i wyjechać na zachód. Po skorumpowaniu urzędników gestapo Zygielbojm dostał sfałszowany dokument podróży kierujący go na zachód Europy przez hitlerowskie Niemcy. Po przedarciu się do Belgii, a następnie Francji na skutek wkroczenia tam wojsk niemieckich wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych. Stamtąd powróca do Europy do Londynu, gdzie oznajmia światu zachodniemu prawdę o masowych mordach i prawdziwych zamiarach hitlerowskich Niemiec. Jest go wszędzie pełno w Londynie. Przemawia przez radio BBC, jest na konferencjach i zgromadzeniach. Powoli uświadamia światu skalę ludobójstwa Żydów w Polsce. W Zygielbojmie rośnie nadzieja, iż zdoła poruszyć sumienia najbardziej wpływowych przywódców państw świata zachodniego co doprowadzi do zapobiegnięcia dalszym mordom. Widząc jak świat bezczynnie przygląda się na Powstanie w getcie warszawskim oraz dokonywane ludobójstwo, w proteście postanawia popełnić samobójstwo. W maju 1943 roku zatruwa się gazem pozostawiając po sobie list a zarazem testament do polskiego rządu na uchodźctwie: "11 maja 1943 r. Milczeć nie mogę i żyć nie mogę, gdy resztki ludu żydowskiego w Polsce, którego reprezentantem jestem. Towarzysze moi w getcie warszawskim zginęli z bronią w ręku w ostatnim porywie bohaterskim. Nie było mi dane zginąć tak jak oni, razem z nimi. Ale należę do nich, do ich grobów masowych. Przez śmierć swą pragnę wyrazić najgłębszy protest przeciwko bezczynności, z jaką świat przypatruje się i pozwala lud żydowski wytępić. Wiem, jak mało znaczy życie ludzkie, szczególnie dzisiaj. Ale skoro nie potrafiłem dokonać tego za życia, może śmiercią swoją przyczynię się do wyrwania z obojętności tych, którzy mogą i powinni działać, by teraz jeszcze, w ostatniej bodaj chwili, uratować od niechybnej zagłady tę garstkę Żydów polskich, jaka jeszcze żyje. Życie moje należy do ludu żydowskiego w Polsce, więc je daję. Pragnę, by ta garstka, która ostała się jeszcze z kilkumilionowego żydostwa polskiego, dożyła wraz z masami polskimi wyzwolenia, by mogła oddychać w kraju i świecie wolności i sprawiedliwości socjalizmu za wszystkie swe męki i cierpienia nieludzkie. A wierzę, że taka właśnie Polska powstanie i że taki właśnie świat nastąpi. Ufam, że Pan Prezydent i Pan Premier skierują powyższe moje słowa do wszystkich tych, dla których przeznaczone są i że Rząd Polski natychmiast rozpocznie odpowiednią akcję na terenie dyplomatycznym i propagandowym, ażeby jednak tę resztkę żyjących jeszcze Żydów polskich uratować przed zagładą. Żegnam wszystkich i wszystko, co mi było drogie i pokochałem. S. Zygielbojm." Śmierć Zygielbojma nic nie zmieniła. Koalicja antyhitlerowska pozostała obojętna na los ginącego narodu.
3.Marian Zieliński
Marian Zieliński - sztangista, oficer. Urodzony 24 grudnia 1929 roku. Pierwszy Polak, który w podnoszeniu ciężarów zdobył złoty medal olimpijski, ustanowił rekord świata i wywalczył tytuł mistrza świata. Czterokrotny uczestnik IO. Trzykrotny brązowy medalista z Melbourne (1956) w wadze piórkowej z wynikiem 335 kg, Tokio (1964) 420 kg w wadze lekkiej, Meksyk (1968) 420 kg w wadze lekkiej. W Rzymie (1960) był czwarty. Prekursor wielkich sukcesów polskich sztangistów. W 1958 r w Sztokholmie, jako pierwszy Polak ustanowił rekord świata w rwaniu w wadze piórkowej wynikiem 112,5 kg. Dwukrotny mistrz świata (Warszawa, 1959 - 365 kg; Sztokholm, 1963 - 417,5 kg), dwukrotny wicemistrz (1965-66). Trzykrotny mistrz Europy.
4.Michajł Hruszewski
Michajł Hruszewski, profesor historii i polityk ukraiński urodził się 29 września 1866 roku w Chełmie, gdzie mieszkał krótko po tym, jak wraz z rodziną przenieśli się do Tbilisi. Po skończeniu gimnazjum wstąpił na wydział historyczno - filozoficznego Uniwersytetu Kijowskiego. Po skończeniu studiów wyjechał do Lwowa, aby na tamtejszym uniwersytecie objąć katedrę historii ukraińskiej, gdzie rozpoczął swe 10 - tomowe dzieło "Historia Ukrainy - Rusi". Pod koniec XIX w. narażając się władzom carskim zaczął aktywnie angażować się w życie polityczne, będąc współzałożycielem Ukraińskiej Partii Narodowo - Demokratycznej. Po rewolucji w 1905 r. wrócił na pewien czas do Rosji z myślą o społecznej i politycznej aktywizacji tamtejszych Ukraińców. W Kijowie powołał do życia Ukraińskie Towarzystwo Naukowe i Stowarzyszenie Ukraińskich Postępowców. Po wybuchu I wojny światowej został aresztowany w Rosji i skazany za austrofilstwo po czym zesłano go do Symbirska i Kazania. Profesor Michajł Hruszewski wódz duchowy obozu ukrainofilskiego postulował od 1904 r. o oderwanie Chełmszczyzny od Królestwa i wcielenie jej do "Ukrainy". Zainteresowanie Ukraińców dało sie zauważyć już w roku następnym, kiedy usiłowali wprowadzić działalność oświatową wśród ludności pounickiej. W III 1917 r. powstała Centralna Rada Ukrainy, do której należeli przedstawiciele całego społeczeństwa, w tym mniejszości narodowych, na przewodniczącego której wybrano Michajła Hruszewskiego. CRU wyłoniła Sekretariat Generalny, który zaczął tworzyć administrację państwową. Po proklamowaniu niepodległości Ukraińskiej Republiki Ludowej 25 stycznia 1918 r. M. Hruszewski został wybrany jej pierwszym prezydentem. Dzięki jego staraniom i pertraktacjom, na podstawie pokoju brzeskiego terytorium Ukrainy zostało uzane przez Niemcy i Austro-Węgry na ówczesnych terenach Rosji, a także na niekorzyść Polski - Podlasia i Galicji. Czas rządów i sprawowania władzy trwał jednak bardzo krótko. Na skutek niezadowolenia na wsi z niezdecydowanej polityki władz doprowadzono do przewrotu: 29 IV 1918 wojsko ukraińskie i chliborobi obwołali gen. P. Skoropadskiego hetmanem Ukrainy. po czym Mychajł Hruszewski wyjechał do Czechosłowacji, a następnie do Austrii poświęcając się publicystyce i polityce emigracynej. Autorytet hetmana Skoropadskiego zniszczyła jego uległość wobec Niemców (którzy zlikwidowali wojsko ukraińskie, wprowadzili sądy wojenne, rekwizycje żywności), nieumiejętność rozwiązania problemów społecznych (np. reforma rolna) oraz powszechna propaganda rewolucyjna, zwłaszcza bolszewicka. W 1924 r. Mychajł Hruszewski postanawia powrócić do ojczyzny, a dokładnie do Kijowa, gdzie pracował na Ukraińskiej Akademii Nauk w dziale Historii. Jego kolejnymi dziełemi są: 5 - tomowa "Historia literatury Ukraińskiej". Jako historyk w swych pracach uważał, iż Bużanie i Wołynianie należeli do plemion ruskich, co dla nas i dla naszych historyków jest nie do przyjęcia. W 1930 r. Hruszewski wraz z współpracownikami został aresztowany i oskarżony o nacjonalizm. Wkrótce został zwolniony pod warunkiem że wyjedzie do Rosji, gdzie niebawem zmarł. Cytat z t. VI "Historyi Ukrainy-Rusi", rozdzialu III. pt. "Stosunki kulturalne i narodowe: sklad narodowosciowy i narodowe zywioly". Drukowane w: "Z dziejow Ukrainy, Ksiega Pamiatkowa.", pod redakcja W. Lipinskiego, Kijow 1908 "Rus Czerwona. W pasie zachodnim ewolucya stosunkow narodowosciowych poczela sie , jak wiadomo, najwczesniej i zmiany w tych stosunkach zaszle zarysowaly sie tam najsilniej. W swoim miejscu wykazalem, ze juz w czasie walki o Rus Czerwona w 1340-1370 latach, wyzsze, uprzywilejowane warstwy tamtejszej ludnosci ukrainskiej mocno ucierpialy i zostaly wtenczas znacznie oslabione ( Historya Ukrainy-Rusi, t. IV, str. 61-2, V. s. 20-3). Wszyscy ci, ktorzy wzieli jakikolwiek bardziej czynny udzial w obronie zachodniej Ukrainy przed okupacja polska, po odniesionem przez Polske zwyciestwie zmuszeni byli - o ile nie polegli w walce - albo emigrowac do ziem wolenskich, nadbuzanskich itd., albo tez w skutek utraty czy konfiskacyi dobr, zepchnieci zostali na nizsze szczeble drabiny spolecznej. Na ich zas miejsce i wogole wszedzie, gdzie tylko odkrywalo sie nowe ujscie dla uprzywilejowanej kolonizacji, rzad polski wprowadzal uprzywilejowane elementy polskie, albo te cudzoziemskie, o ktorych byl pewien, ze sa stronnikami i zwolennikami okupacji polskiej. Rozdaje on hojnie nadania ziemi - a wiec wloscie rozlegle, istne posiadlosci ksiazece, jak wlosc Rzeszowska Jana Pokoslawa, Samborska Spytkow, Jaroslawska Tarnowskich, lub ogromne latyfundya Odrowazow, Kmitow, Buczackich i mniejsze majetnosci skonfiskowane wlascicielom tubylcom, albo odebrane od roznych " nullo jure possessores", nie mogacych sie wykazac odpowiednimi dokumentami na prawo wladania, rozdaje wreszcie wsie do wolnych wloscian nalezace. Polacy i rozni inni cudzoziemcy, ktorzy sluza polityce polskiej, otrzymuja wyzsze urzedy administracyjne. W sfere mieszczanska wprowadza sie po wielkich miastach w znacznej ilosci element polski i wogole obcoplemienny, przenika on nawet do mas wloscianskich po wsiach na niemieckiem prawie osadzonym".
